جایگاه کتاب

از آغاز پیدایش دین مبین اسلام , مهمترین آموزه ای ماندگار که توسط نبی مکرّم اسلام برای مسلمانان به ودیعت نهاده شده است , توجه و عنایت ویژه ای بود که آن حضرت به امر علم آموزی که زمینه ساز تعلیم و تربیت دینی می باشد, داشته اند و برای انجام این مهم طلب علم را فریضه ای برای کل مسلمانان اعمّ ازمرد و زن دانسته اند

از آغاز پیدایش دین مبین اسلام ، مهمترین آموزه ای ماندگار که توسط نبی مکرّم اسلام برای مسلمانان به ودیعت نهاده شده است ، توجه و عنایت ویژه ای بود که آن حضرت به امر علم آموزی که زمینه ساز تعلیم و تربیت دینی می باشد، داشته اند و برای انجام این مهم طلب علم را فریضه ای برای کل مسلمانان اعمّ ازمرد و زن دانسته اند.با گسترش دین اسلام و نیز با هدف نهادینه سازی این آموزه پیامبر اسلام از همان آغاز کتاب و کتابخوانی جایگاه ویژه ای در میان مسلمانان برخوردار گردید.اگر نگاهی دقیق به تاریخ اسلام داشته باشیم در خواهیم یافت که کتاب از مهمترین عناصر فرهنگی در بسط و گسترش اسلام بوده و نقش بسیار مهمی را در این خصوص ایفاء نموده است و یکی از عوامل تأثیرگذاری بوده است که موجب شده است تا بسیاری از وقایع و رویدادهای تاریخ اسلام و نیز افعال، اعمال ، منش ، سیره و سنت رسول گرامی اسلام(ص) و ائمه هدی(ع)به نسلهای بعدی منتقل شود. امروز اگر می بینیم که علیرغم گذشت بیش از چهارده قرن از تاریخ پیدایش دین مبین اسلام ، بسیاری از احکام ،چگونگی انجام اعمال و آموزه های اسلامی به صورت مکتوب و مستند به دست مسلمانان رسیده میتوانیم به درستی به نقش ارزشمند کتاب در انتقال این مفاهیم معنوی پی ببریم. رسالت خطیرکلام مکتوب دربسط وترویج فرهنگ ناب اسلامی درطی ادوارواعصارگذشته برکسی پوشیده نیست چراکه یکی ازمولفه های اساسی حفظ وصیانت از باورها،ارزشهای ملی ومذهبی وهمچنین ثبت وانتقال رخدادهاورویدادهای تاریخی، کلام مکتوب می باشد.کتاب بعنوان بستروزمینه نگارش مطلب،همواره درانتقال مفاهیم ارزشی، نقشی مهم ایفا نموده و باعث پدیدآمدن فرهنگی تحت عنوان فرهنگ مکتوب گردیده است.

این نکته مهم را باید یاد آور شد که مسلمانان ازآغازبه کتاب ونگارش بعنوان یک مفهوم دینی نگریسته و توجه وعنایت خاصی به آن مبذول داشتند،شایدکمتربتوان چنین اشتیاقی رادرمیان سایر امتهاوملتهای دیگرسراغ گرفت،چنانچه از زمان علنی شدن دعوت اسلام،مسئله کتاب ونگارش آیات الهی مطرح گردیده وهمزادودوشادوش تمدن اسلامی به پیش رفت .تالیف،تدوین وحفظ وقایع آن دوران ازافتخارات مسلمانان محسوب می شد.بنابراین برخی ازمسلمانان درصددمکتوب نمودن حوادث تاریخی ودینی جامعه نو پدید اسلامی برآمدند.ولی تاریخ اسلام وبویژه سیره رسول گرامی اسلام(ص)بعلل مختلف تانیمه سده اول هجری تدوین وتنظیم نشده واطلاعات مسلمین منحصربه مسموعاتی بودکه بواسطه تابعین صحابه پیامبرکه خودشاهدوناظروقایع صدراسلام بودندشفاهانقل شده وبه نسلهای بعدانتقال یافته بود.آنچه باعث تدوین تاریخ تکوین وتطوراسلام درسده اول هجری گردید،دلبستگی مسلمین واهتمام ایشان به کنکاش درابعادوجهات سیره نبوی وبویژه هجرت،غزوات وسرایای آن حضرت وچگونگی تبلیغ دینی دراقطارجامعه نوپای اسلامی بوده است.مسلمین وکسانی که اقدام به ثبت وقایع ورویدادهای تاریخی دردوران اسلامی نمودندمعمولاازافرادی بودندکه یا درمحضرپیامبراکرم بوده وازفیض حضورایشان بهره مندگردیده بودندویاازطریق صحابی به دریافت وتکمیل اطلاعاتشان پرداخته بودند.فقدان اصحا ب وتابعین که درواقع منبع ومصدراطلاعات ناب تاریخ دوران اسلامی بودندسبب گردید، مسلمین آنچه راکه ازنسل قبل ازخودشنیده بودندثبت نمایندتاازدستبردحوادث وتحریف درطی زمانهای مختلف مصون ومحفوظ بماند.علاوه برثبت وقایع ورویدادهای تاریخی درسده های نخستین اسلامی،ونیزدرسالهای نخستین تشکیل دولت اسلامی ونیزدردوران خلفاء ،آیات قرآن توسط صحابی خاص پیامبریعنی کتاب وحی به نگارش درآمده وبصورت مکتوب درآمد. «درعرف مسلمانان مفهوم کتاب،قرآن کریم بودوسپس این نامگذاری توسعه یافت وبرهرآنچه که بصورت مکتوب وتدوین شده بوداعم ازنامه ها،رساله ها،اسنادومدارک،اوراق وبرگه هانیزاطلاق شد.چنانکه نامه های پیامبراسلام که برای دعوت به اسلام به مناطق مختلف ارسال شد"کتب الرسول" نامیده می شد،وبتدریج این نامگذاری شیوع وگسترش یافت وشامل هرآنچه که مکتوب بودگردید.»۱

کتاب بعنوان یکی ازمهم ترین وموثرترین مولفه هاوملزومات تبلیغ دین بشمار می رود،بانگاهی به سیره عملی نبی مکرم اسلام(ص)وآموزه های قرآن کریم این مطلب برای انسان نمایان می شودکه نگاشتن وبه رشته تحریردرآوردن هم دارای تقدس بوده وهم می تواندباعث احاطه فردبه جوانب مختلف علم گردد.

در حال حاضر این مسئله اساسی را باید متذکر شد که «ارزش تمدنهاوفرهنگها،وابسته به ذخائروپشتوانه های فرهنگی آنهاست.ازمیان ذخائرفرهنگی،آنچه بیش ازهمه ارج ومنزلت دارد،فرهنگ مکتوب است.کتاب آیینه تمام نمای فرهنگ است وفرهنگ محصول کوشش فکری اندیشمندان وفرزانگانی است که درفرهنگ سازی ازهیچ کوششی فروگذارنکرده اند.ونیزنشان دهنده این است که دانشمندان واصحاب قلم،سرمایه عمرخویش راوقف تعالی فرهنگ وارزشهای انسانی کرده اند.»۲ خداوندسبحان درآیه ۱ سوره مبارکه قلم می فرماید:«ن والقلم ومایسطرون.دراین آیه دروهله نخست،ارزش قلم بواسطه قسم یادکردن به آن ازسوی خداوندتبارک وتعالی گوشزدشده ودروهله بعد،آنچه که توسط قلم به رشته تحریردر می آیدمورداشاره قرارمی گیردبنابراین کتاب ازآن حیث که فضاوبسترنگارش وقرارگرفتن یک مطلب،واقع شده وماحصل قلم تلقی می باشد درفرهنگ اسلامی،دارای ارزش خاصی می باشد. چراکه کتاب ومطالب آن درراهبری انسان بسوی سعادت ازویژگیهای بارزاین عنصرفرهنگسازتلقی می شود.تمدن اسلامی،همواره بالاترین اهمیت رابرای کتاب ومکتوب که منابع ضروری برای معرفت وهدایتند،قائل بوده است

بنابراین،کتاب می تواندبعنوان یکی ازعناصرفرهنگی،درادواروزمانهای مختلف،علاوه برفرهنگسازی به انتقال واشاعه فرهنگی نیزبپردازد،کتاب،صرف نظرازبعدموضوعی آن،اگر دربرگیرنده مطالب باارزشی باشد،می تواندضمن صیانت ازفرهنگ متعالی جامعه،آنرا بی هیچ کم وکاستی به نسل نو ارائه نمایدبطوریکه بامطالعه آن،گویی،انسان درآن دوره می زیسته است.

کتاب بعنوان یک میراث گرانبها درهربرهه اززمان حامل پیامی درخورتوجه درابعادگوناگون خواهدبودکتاب همچون صدفی،دردل خودمروارید فرهنگ والاوکهن راپرورانده وبه جامعه عرضه می دارد.

امروزه کتبی که درجامعه کنونی تالیف می گردددرتعامل با پیشرفت علم وتکنولوژی وفناوری اطلاعات وروندروبه تزایدفضاهای مجازی می باشد،وهمچنان می تواندجایگاه منیع فرهنگسازی خودرادرجامعه حفظ نماید.

کتاب،بعنوان میراث جاودان وماندگارازصدراسلام تاکنون مصدرومنبع فیاض حفظ،صیانت وانتقال باورهاوارزشهای متعالی ونیزعامل پویایی فرهنگی بوده ومنجربه بارورشدن دینی جامعه می گردد.بعنوان نمونه،دراین زمینه می توانیم به رسالت میراث مکتوب دراعتلای دینی جامعه درطول اعصاروقرون گذشته اشاره نماییم که وقایع ورویدادهای عظیم تاریخ راهمچون نگینی درخودحفظ کرده وبه آیندگان هدیه می دهد.واقعه کربلاوتاثیرمیراث بجامانده ازآن دوران درشهادت طلبی مردان خدادرطی هشت سال دفاع مقدس وترویج فرهنگ والای ایثاروشهادت درگستره وسیع جهان اسلام درقالب جنبشهاونهضتهای آزادیخواهانه،نمونه بارزی ازاین رسالت خطیراست.کتابهایی که این رسالت سنگین رادرادوارمختلف به دوش کشیده وموجبات قیام های ضداستکباری رادراقطارجهان اسلام فراهم نموده اندغالباتوسط کسانی به رشته تحریردرآمده اندکه یادرآن واقعه حضورداشتندویااینکه بواسطه چندنسل وبااعتمادبه اقوال مختلف، تالیف وجمع آوری شده اند..کتاب وادبیات دفاع مقدس،وامدارفرهنگ حسینی(ع)است وریشه درآن مکتب دارد.کتابی که ناگفته های جنگ رابعدازدودهه واگویه می کندبیان کننده ومتذکراین نکته است که جنگ ودفاع ازارزشهامتعلق به زمان خاصی نیست.

واضح است که یکی ازعوامل ومولفه های احیاء نهضت اسلامی درفرهنگ این مرزوبوم دارای مقام ومنزلت رفیعی است.به جرات می توان این نکته رابیان نمودکه حفاظت ونگهداری ازمولفه های فرهنگی این دوران که بیشتردرقالب کتاب وسایرمکتوبات به یادگارمانده است می تواندتداوم وعزت روزافزون فرهنگ اسلامی راموجب شود.

در پایان لازم است به بعضی از مزایا و برجستگیهای ممتازی که کتاب میتواند در ترویج و گسترش فرهنگ ایثار و شهادت ایفاء نموده و این ویژه گی را دیگر عناصر فرهنگی دارا نبوده یا کمتر از آن بهره میبرند، جهت تنویر اذهان خوانندگان محترم به اهمّ آنها اشاره نمود :

الف) قدمت تاریخی کتاب نسبت به سایر عناصری که قابلیت انتقال مفاهیم و وقایع تاریخی را به عهده دارند که متناسب با پیشرفت و تو سعه علم و صنعت در زمینه های مختلف در ادوار گذشته صنایع چاپ کتاب نیز پا به پای آن تو سعه و رشد داشته است.

ب) منزلت و جایگاه تقدس گونه ای است که کتاب در میان مسلمانان برخوردار است (این امر شاید به این خاطر باشد که اولین کتابی که به طور رسمی در میان مسلمان وارد شد قرآن کریم وسپس کتب ادعیه و دیگر کتب اسلامی بوده که همگی از شأن و مرتبت بالایی در میان مسلمین برخوردار بوده اند)

ج) ماندگاری کتاب نسبت به دیگر عناصر فرهنگی از ظرفیت بیشتری در این خصوص برخوردار است.

د) با توجه به اینکه در ادوار گذشته دیگر ابزارها و تجهیزاتی که امکان ثبت وقایع را داشته اند هنوز وارد در عرصه زندگی جوامع نشده بودند یا از تو سعه آن چنانی نسبت به امروز برخوردار نبودند(رایانه و... )کتاب بیشترین نقش را در انتقال مفاهیم ایثار و شهادت به عهده داشت.

و) کتاب نسبت به دیگر عناصر و تجهیزات فرهنگی سهل الوصول تر بوده و به راحتی قابلیت استفاده وبهره برادری را دارا می باشد.(همانند سینما ، رایانه و... برای شناخت مفاهین جنگ نیاز به تجهزات ندارد)

به دلیل اینکه برای استفاده از آن نیاز به تجهیزات و لوازم نیست قابلیت بهره برداری آن در هر مکان و زمان و در هر نقاط دور دست می باشد .

ح) نسبت به دیگر عناصر فرهنگی برای تهیه آن نیاز به صرف هزینه زیاد نمی باشد.

ی) امکان نشر آن در شمارگان میلیونی وجود داشته در صورتی که چنین امکانی برای دیگر عرصه های فرهنگی وجود ندارد.اگر هم وجود داشته باشند نیازمند تجهیزاتی هستند تا بتوان از آنها بهره برداری نمود(مثلCD که نیازمند رایانه یا دستگاه پخش هستند)

ک) خمیرمایه ،مقدمه وپیش زمینه بسیاری دیگر ازکارهای فرهنگی محسوب می شود.( به عنوان مثال برای تهیه فیلم نیاز به کتاب فیلمنامه هست ، برای انجام کار نمایشی و تئاتر نیازمند نوشتاری برای انجام آن می باشد و...)

ل) دروازه آشنایی و ورود انسان به جهان علم و دانش کتاب بوده و اموزش و پرورش همراه باتعلیم و تربیت با کتاب آغاز می شود.

م) پیشرفت و توسعه همه جانبه لوازم و ابزار نرم افزاری امور مربوط به کتاب موجب شده است تا امروزه کتابخانه دیجیتالی یکی از عوامل بسیار مهم و تأثیر گذار در زمینه توسعه علوم مختلف باشد و در طی سالیان اندک از عمر شبکه های جهانی اینترنت کتابخانه دیجیتالی از روند رو به رشد بالایی برخوردار شده است حضور میلیونها کتاب دیجیتالی در عرصه فضای مجازی شبکه های اینترنتی و نمایه ها حکایت از توجه وی‍‍‍ژه و قابل توجه اندیشمندان ّ محققان و پ‍وهشگران به این امرمهم بوده است.

ن- کتاب همواره همراه و یار انسان بوده ودر هر شرایطی می توان از آن بهره برد.

با عنایت به مطالب مطروحه میتوان به نقش و جایگاه والا و همچنین ظرفیت و پتانسیل بالای کتاب در زمینه ترویج و گسترش فرهنگ ایثار و شهادت پی برد. در این راستا بایسته هست تا از تمام امکانات موجود چه در زمینه سخت افزاری و چه نرم افزاری جهت بسط و توسعه امر کتاب و کتابخوانی در حوزه دفاع مقدس بهره مند گردید.تا بیش ازپیش شاهد نهادینه شدن ارزشها،منشها و رفتارهای دوران دفاع مقدس در بین تمام اقشارجامعه امروز ایران اسلامی و نیز نسلهای بعدی باشیم.

محمد علی موظف رستمی

پی نوشت:

- کتاب دین،مقاله کتاب،فرهنگ،اسلام،ص۱۱،سال ۱۳۸۳.

-همان ، ص۵.