قانونی برای بهتر زیستن

از منظر عقل و دین برای رسیدن به مقام های عالی انسانی, «احسان به نیازمندان» بهترین روش به شمار می رود و تمام ادیان و مذاهب این شیوه را در شمار ارزش ها و اصول خود گنجانده اند

از منظر عقل و دین برای رسیدن به مقام‌های عالی انسانی، «احسان به نیازمندان» بهترین روش به شمار می‌رود و تمام ادیان و مذاهب این شیوه را در شمار ارزش‌ها و اصول خود گنجانده‌اند. اساسا کسانی که از این ویژگی برخوردار نباشند، نه تنها نمی‌توانند پایگاه معنوی و درجات عالیه آن را کسب کنند، بلکه جایگاه اجتماعی خود را نیز از دست می‌دهند و مطرود انسان‌های محیط اطراف خود می‌شوند. به همین دلیل نیکوکاری و احسان در کنار سایر ارزش‌های مهم در آیات وحی مطرح شده است. در سوره نحل آیه ۹۰ آمده است: «خداوند به عدل و احسان و بخشش به نزدیکان فرمان می‌دهد.» در متون دینی ما بویژه در قرآن کریم، این عمل معنوی در قالب واژه‌های «خیرات»، «انفاق»، «احسان»، «قضای حوائج نیازمندان» و «بِر» بیان شده است.

● نشانه اهل ایمان

خداوند متعال در آیات خود یکی از نشانه‌های اهل ایمان را احسان و نیکی در بذل اموال اعلام کرده و در کنار ایمان به غیب و اقامه نماز، می‌فرماید: «پارسایان هدایت یافته، غیب را باور کرده و نماز را به پا می‌دارند و از نعمتهایی که برایشان ارزانی داشته ایم، در راه خدا احسان و انفاق می‌کنند.»(بقره/۳) علامه طباطبایی در تفسیر آیه «ان ا... یأمر بِالعدل والاحسان» می‌نویسد: «احسان، خیر و نیکی رساندن به دیگری است، بدون اینکه عوض آن را از طرف مقابل توقع داشته باشد. احسان و نیکوکاری علاوه بر اینکه مشکلات فقرا و درماندگان را برطرف می‌کند و محبت و رحمت را در جامعه توسعه می‌دهد، آثار مهم‌ترش به خود نیکوکار برمی‌گردد؛ چون باعث می‌شود ثروت در اجتماع به گردش درآید و امنیت و رفاه عمومی پدید آید و نگرانی و اضطراب به مودت و اعتماد و اطمینان تبدیل شود.» (تفسیرالمیزان، ج ۱۲، ص ۳۳۲) و در مقابل به ثروتمندان بی‌درد و کسانی که از دارایی‌های خود به شدت مواظبت کرده و از احسان و نیکوکاری خودداری می‌کنند، به عذاب دردناک وعده داده و فرموده است: «کسانی را که سرمایه‌ها و اموال بی‌شمار خود از طلا و نقره را ذخیره می‌کنند و در راه خدا احسان و انفاق نمی‌کنند، به مجازات دردناک و سختی بشارت بده!»(توبه/۳۴) در ادامه آیه به وضعیت اسفبار آنان در روز قیامت اشاره کرده و چگونگی مجازات آنان را بیان می‌کند. از منظر وحیانی قرآن، شاخص‌ترین ویژگی اهل ایمان سبقت در انجام کارهای خیر و احسان و انفاق است.

در سوره مومنین، اهل ایمان را این گونه توصیف می‌کند: «آنان در کارهای نیک شتاب می‌ورزند و در انجام آن سبقت می‌جویند.» (مومنون/ ۶۱) انفاق و احسان یک قانون عمومی در جهان آفرینش است و اساسا زندگی اجتماعی بدون نیکوکاری معنا و مفهوم ندارد. انفاق فقط در محدوده بذل اموال نیست، بلکه در حوزه تمام مواهب مادی و معنوی است و خداوند هم می‌فرماید که از آنچه به آنان روزی داده ایم، انفاق و احسان می‌کنند، اعم از مال و علم و نفوذ اجتماعی و... این خصلت نیکو یکی از ویژگی‌های اهل ایمان به شمار می‌آید (تفسیر نمونه، ج ۱، ص ۷۴). در هر صورت، احسان و انفاق از مصادیق نیکوکاری به شمار می‌روند و در قرآن بارها از آنها یاد شده است. در کلام امام صادق (ع) هم این دو لفظ مترادف و با هم به کار رفته است. وقتی «ابی وداد حناط» از امام صادق (ع) پرسید: احسان به پدر و مادر که در قرآن آمده یعنی چه؟ حضرت فرمود: «یعنی با پدر و مادر نیک‌رفتاری کنید و نگذارید که آنان نیازهای خود را از شما درخواست کنند. مگر خداوند نمی‌فرماید که شما به مقام ابرار نمی‌رسید، مگر اینکه از آنچه دوست دارید، انفاق کنید.» (الکافی، ج ۲، ص ۱۵۷) .

● شرایط نیکوکاری

از منظر کلام وحی پذیرش امر مقدس نیکوکاری زمینه‌ها و شرایط خاصی را می‌طلبد و از هر راهی نمی‌توان وارد این عرصه خداپسندانه شد؛ زیرا کسب سرمایه‌های معنوی به بستری پاک و سالم نیاز دارد. قرآن در سوره بقره می‌فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید! از قسمتهای پاکیزه اموالی که از طریق کسب و تجارت به دست آورده‌اید و از آنچه از زمین برای شما بیرون آورده‌ایم (از منابع و معادن و درختان و گیاهان و محصولات کشاورزی) احسان کنید و برای این عمل نیک به سراغ اموال ناپاک و آلوده نروید.» (بقره/ ۲۶۷). بنابراین، نیکوکاری زمانی نتیجه بخش خواهد بود که اموال بخشیده شده از راه حلال و منبع پاک به دست آمده باشد وگرنه برای صاحب احسان سود و بهره‌ای در پی نخواهد داشت (مجمع البیان، ج ۲، ص ۶۵۶). در سوره توبه نیز با تأکید بر این شرط اساسی احسان، خواستار رفع موانع پذیرش است و در پیش گرفتن شیوه‌ای صحیح و اصولی را پیشنهاد می‌کند و خطاب به آلودگان و ریاکاران می‌فرماید: «بگو! چه از روی میل و رغبت و چه با اکراه و بی‌میلی انفاق کنید، هرگز از شما پذیرفته نمی‌شود؛ زیرا گروهی فاسق می‌باشید و هیچ چیز مانع پذیرش انفاق‌های آنان نشد، جز اینکه به خدا و پیامبرش کفر ورزیدند و نماز به جا نمی‌آورند، مگر با حالت کسالت و انفاقشان نیز با کراهت همراه است. (توبه/ ۵۳ و ۵۴). طبق این بینش قرآنی، تقوا و پاکدامنی اساسی‌ترین شرط نیکوکاری برای یک مسلمان محسوب می‌شود؛ زیرا اگر احسان به خاطر مصالح دنیوی و مقاصد شیطانی و هواهای نفسانی صورت گیرد، در تکامل روح و روان انسان تاثیر ندارد و ارزش واقعی خود را از دست خواهد داد.

به همین جهت، خداوند متعال تمام نیکی‌ها و اعمال خیر را بر اساس تقوا می‌پذیرد و می‌فرماید: «خداوند متعال اعمال نیک را فقط از پرهیزگاران و تقواپیشگان می‌پذیرد.» (مائده/ ۲۷). امام حسین (ع) این شرط اساسی احسان را به شکلی زیبا توضیح داده است. محدث نوری می‌نویسد: «هنگامی که به آن حضرت خبر دادند عبدالله بن عامر - از کارگزاران حکومتی دستگاه ستمگر بنی‌امیه - چنین و چنان صدقه داده و عده زیادی برده آزاد کرده است، امام حسین(ع) فرمود: مثل عبدالله بن عامر همانند کسی است که از حاجیان و راهیان خانه خدا سرقت کرده و سپس اموال دزدی را صدقه می‌دهد. آنگاه افزود: احسان پاکیزه، شایسته کسی است که در راه کسب سرمایه اش، پیشانی او عرق نموده و صورتش غبارآلود شده است. وقتی از امام صادق (ع) سوال شد: منظور حضرت از نیکوکار شایسته چه کسی است؟ فرمود: علی بن ابی طالب (ع)» (مستدرک‌الوسائل، ج ۷، ص ۲۴۴). اساساً انفاق و احسان برای تقرب به خداوند متعال صورت می‌گیرد و برای این منظور باید از اموال پاکیزه و حلال استفاده کرد.