صبر

یاور انگیزهٔ دین فرشتگانی هستند که حزب خدا را یاری می دهند, و یاور انگیزه شهوت و هویٰ شیاطینی که دشمنان خدا را کمک می کنند صبر عبارت است از ثبات انگیزهٔٔ دین در مقابل انگیزهٔ شهوت

● صبر چیست؟ چه نام‌هائی دارد؟ چند قسم است؟

همیشه در وجود انسان‌‌ بین انگیزه دین و انگیزه هوس آتش جنگ‌ برافروخته است. جنگی در نهایت شدت؛ و میدان این معرکه قلب مؤمن است.

یاور انگیزهٔ دین فرشتگانی هستند که حزب خدا را یاری می‌دهند، و یاور انگیزه شهوت و هویٰ شیاطینی که دشمنان خدا را کمک می‌‌کنند.

صبر عبارت است از ثبات انگیزهٔٔ دین در مقابل انگیزهٔ شهوت.

این حالت ثبات یعنی صبر بر دو قسم است:

۱. صبر بدنی، مثل مشقّت‌ها به وسیله بدن و ثبات در مقابل آنها، این صبر یا با عمل تحقق می‌یابد چون قیام به عباداتِ مشکل، و یا با تحمل مثل صبر بر کتک‌های شدید، و امراض بزرگ، و جراحات هولناک.

۲. صبر نفسی، که عبارت است از خودداری در برآوردن خواهش‌های نفس و درخواست‌های هوی.

این قسم صبر، اگر خودداریِ در مقابل شهوت فرج و شکم باشد عفّت نامیده می‌شود؛ و اگر تحمل مصیبتی باشد فقط به آن صبر می‌گویند، و در مقابل آن جزع قرار دارد که عبارت از آزاد گذاشتن انگیزه هوی در ناله کردن و بر صورت زدن و گریبان در بدن است.

و اگر مقاومت در مقابل مقتضیات غنی و ثروت باشد حفظ نفس نامیده می‌شود و ضدش را سرکش و ناشکری می‌گویند.

و اگر مقاوت در جنگ باشد شجاعت و ضدش ترس نامیده می‌شود.

و اگر در فرو بردن خشم باشد حلم و بردباری و ضدش غضب نام دارد.

و اگر در حادثهٔ بیزارکننده‌ای باشد سعه صدر و ضدش بیزاری و ضیق صدر نام می‌گیرد.

و اگر در اخفا سرّ باشد کتمان و صاحبش راکتوم - یعنی رازدار - و ضدش را پخش و اذاعه می‌نامند.

و اگر در ترک زائد زندگی باشد زهد و ضدش حرص نامیده می‌شود.

و اگر صبر بر کمبود بهرهٔ دنیوی باشد قناعت و ضدش شره نام می‌گیرد.

بنابراین صبر جامع اکثر اخلاق ایمان و رئیس بزرگ و پیشوای عادل است. و به همین خاطر وقتی از حضرت رسول پرسیدند ایمان چیست فرمود: صبر است.

بنده در هیچ حالی از صبر بی‌نیاز نیست، زیرا آنجه را در دنیا می‌بیند یا موافق طبع اوست یا مخالف میلش و در هر دو حال صبر لازم است.

- نوع اول

آنچه مطابق طبع است، مثل صحت، سلامت، مال، جاه، کثرت عشیره و اقوام، وسعت در لوازم زندگی، کثرت پیروان و یاران و تمام آنچه در دنیا لذت‌بخش است و جقدر بنده به صبر در مقابل این امور محتاج است. چه اینکه اگر نتواند نفسش را حفظ کند و به آنها دل ببندد و در لذات مباح غوطه‌ور شود، کارش به طغیان و سرکشی منتهی می‌شود.

که همانا انسان طغیان می‌کند اگر خویشتن را بی‌نیاز ببیند.

(اِنَّ الانسانَ لَیَطْغیٰ اَنْ رَاٰه اسْتَغْنیٰ) (سورهٔ علق، آیات ۶ و ۷)

لذا یکی از عرفا، می‌گوید: مؤمن می‌تواند در مقابل بلا صبر کند اما در عافیت‌ها جز صدّیقین کسی را یارای صبر نیست، زیرا آنها مقرون به قدرتند و یکی از راه‌های مصونیت از گناه عدم قدرت است.

و به همین خاطر است که خدای تعالی بندگانش را از فتنهٔ مال و فرزند برحذر داشته می‌فرماید:

ای اهل ایمان مبادا هرگز مال و فرزندانتان شما را از یاد خدا غافل سازد.

(یٰا اَیُّهاَ الَّذِینَ آمَنُوا لٰاتُلْهِکُمْ اَمْوٰالُکُم وَ لٰااَوْلٰادُکُمْ عن ذِکْرِ اللهِ) (سورهٔ منافقون، آیهٔ ۹)

و می‌فرماید:

ای اهل ایمان بعضی از زنان و فرزندان شما دشمنتان هستند.

(اِنَّ مِنْ اَزْواجِکُمْ وَ اَوْلٰادِکُمْ عَدُوّاً لَکُمْ) (سورهٔ تغابن، آیهٔ ۱۴)

و می‌فرماید:

بدانید که اموال و اولاد وسیله آزمایش شماست.

(اِنَّمٰا اَمْوٰالُکُمْ وَ اَوْلادُکُمْ فِتْنَهٌ) (سورهٔ انفال، آیهٔ ۲۸)

- نوع دوم

آنچه موافق میل انسان نیست، این قسم یا در اختیار اوست مثل انجام عبادات و ترک معاصی؛ یا ورودش از اختیار او خارج است ولی می‌تواند آن را دفع کند مثل آزاری که از دیگران به انسان می‌رسد و می‌توان به وسیلهٔ انتقام با آن مقابله کرد؛ و یا کلاً از اختیار او خارج است چون ورود مصائب.

- قسم اول

یعنی آنچه در اختیار اوست، تمام افعالی را که عبادت یا معصیت نامیده می‌شوند شامل می‌شود.

در این قسم، بنده محتاج صبر است، زیرا نفس انسان طبعاً از عبودیت گریزان و مشتاق ربوبیت است. از طرفی دیگر، بعضی از عبادات چون نماز را به سبب تنبلی و کسالت و بعضی دیگر چون زکات را به سبب بخل، خوش ندارد. و از قسمی دیگر به سبب نخل و کسالت گریزان است مانند حج و جهاد.

صبر بر عبادات در حقیقت صبر بر شدائد است.

انسان در سه حالت به صبر بر عبادت محتاج است.

۱. حال قبل از انجام عمل که باید در تصحیح نیّت و کسب اخلاص، و خودداری از شائبه‌های ریا و دفاع در مقابل حیله‌های نفس استقامت کند، و این کاری است بس دشوار.

و به همین خاطر است که رسول گرامی اسلام (صلّی الله علیه وآله وسلم) می‌فرماید:

ارزش اعمال فقط با نیت است

(اِنَّما الاَعْمٰالُ بالنِّیَات)

و خدای تعالی می‌فرماید:

و - اهل کتاب - مأمور نشدند مگر به اینکه خدا را با اخلاص کامل در بین بپرستند

(وَ مٰا اُمِروا اِلّٰا لِیَعْبُدُوا اللهَ مُخلِصِینَ لَهُ الدِّینَ) (سورهٔ بینّه، آیه ۵)

و می‌فرماید:

مگر کسانی که صبر پیشه کردند و عمل صالح انجام دادند.

(اِلاَّ الّذِینَ صَبرَوا و عَمِلوُا الصّٰالِحٰاتِ) (سورهٔ هود، آیهٔ ۱۱)

۲. حال انجام عمل، تا در ضمن انجام عمل از خدا غافل نشود، که لازمهٔ آن، مبارزه با انگیزه‌های ضعف و فتور تا پایان عمل است و این نیز کاری بس مشکل است.

۳. حال بعد از فراغت از عمل، که از افشاء آن به قصد ریا و سمعه خودداری کند و با دیدهٔ عجب و خودپسندی به عمل خویش ننگرد و در مقابل هر چیزی که باعث بطلان عمل می‌شود صبر کند.

خدای تعالی می‌فرماید:

اعمال خویش را باطل نکنید.

(لٰا تُبْطِلُوا اَعْمٰالَکُمْ) (سورهٔ محمد، آیهٔ ۳۳)

و می‌فرماید:

ای مؤمنین - صدقات خویش را با منت نهادن و آزار رسانیدن باطل نکنید.

(ولا تُبْطِلوُا صَدقٰاتِکُمْ بِالْمَنِّ والاَذیٰ) (سورهٔ بقره، آیهٔ ۲۶۴)

همچنین در معاصی انسان نیاز به صبر شدید دارد. انسان در مقابل گناهانی که به آنها عادت کرده بیش از گناهان دیگر نیاز به صبر دارد مخصوصاً اگر مثل غیبت، دروغ، ریا و مدیحه‌سرایی ارتکابشان آسان باشد. زیرا عادت، خود طبیعت ثابتی است و چون با میل و شهوت آمیخته شود، دو لشکر از سپاهیان شیطان در وجود انسان بر علیه جندالله قیام می‌کنند.

- قسم دوم

عبارت از اموری است که هجوم و ورودش در اختیار انسان نیست، ولی دفع آنها در اختیار اوست. مثل اینکه انسان توسط قول یا فعلی مورد آزار قرار می‌گیرد، یا کسی در مورد جان یا مال او جنایتی مرتکب می‌شود.

صبر در مقابل این امور به این است که انسان از تلافی و انتقام خودداری کند.

لذا قرآن عظیم می‌فرماید:

پیامبران فرمودند: - ما قطعا‌ً بر آزارهای شما صبر می‌کنیم.

(وَلَنَصْبِرَنَّ عَلیٰ مٰا آذَیْتُمُونٰا) (سورهٔ ابراهیم، آیه ۱۲)

و می‌فرماید:

ای پیامبر از کفار و منافقین اطاعت نکن - و از آزارشان درگذر و بر خدا توکل کن.

(وَدَعْ اَذٰاهُم وَ تَوَکَّلْ عَلَی اللهِ) (سورهٔ احزاب، آیهٔ ۴۸)

و می‌فرماید:

ای پیامبر - بر طعن و یاوه‌گوئی کافران صبر کن و به طرزی نیکو از آنان دوری گزین.

(فَاصْبِرْ عَلیٰ مٰا یَقُولوُنَ وَاهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِیلاً) (سورهٔ مزمل، آیهٔ ۱۰)

و می‌فرماید:

شما بوسیلهٔ جان و مالتان آزمایش خواهید شد - و از اهل کتاب و مشرکین سخنان آزاردهندهٔ بسیار خواهید شنید، و اگر صبر و تقوی پیشه کنید - پیروز خواهید شد - که استقامت و تقوی از امور مهم است.

(وَلَتَسْمَعُنَّ مِنَ الَّذِینَ اوُتُوا الکِتٰابَ مِنْ قَبْلِکُمْ و مِنَ الَّذِینَ اَشْرَکُوا اَذیَّ کَثِیراً وَاِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا فَاِنّ ذٰلِکَ مِنْ عَزْمِ الاُمُورِ) (سورهٔ آل‌عمران، آیهٔ ۱۸۶)

و نبی اکرم (صلّی الله علیه وآله وسلم) می‌فرماید:

با کسانی که با تو قطع رابطه کردند رابطه برقرار کن، و به کسانی که محرومت کردند عطا کن، وکسانی را که به تو ظلم کردند ببخش

(صِلْ مَنْ قَطَعَکَ وَاَعْطِ مَنْ حَرَمَکَ وَاعْفُ عَمَّنْ ظَلَمَکَ)

- قسم سوم

اموری است که نه اولش در اختیار انسان است، نه آخرش، مثل مصائبی از قبیل مرگ عزیزان، از دست رفتن اموال، زوال صحت و سلامت به سبب امراض و سایر انواع بلام.

---