تقریب مذاهب اسلامی; گامی به پیش

امام موسی صدر از روحانیان دین آشنا و زمانه شناسی بود که با تمام وجود به تقریب مذاهب اسلامی اعتقاد داشت, همچنان که در نگاهی بلندتر به تفاهم و تعامل ادیان نیز می اندیشید آن عزیز که خدایش به ما باز گرداند اندیشه تقریب را در دوران زعامت خود در لبنان به جد دنبال می کرد و با تکیه بر داده های دینی و واقعیت های عینی روزبه روز آن را بارورتر می ساخت

گرایش‏های تقریبی، علی‏رغم این که نیاز به آنها ملموس‏تر و مبرم‏تر شده، در میان‏ما رو به افول نهاده است. اگرچه هنوز هم در مناسبت‏های خاص شعار تقریب‏مذاهب اسلامی را سر می‏دهیم، در عمل آن‏چنان تند و غلیظ و طائفه‏گروانه رفتارمی‏کنیم و با شدت و حدت بر طبل خواست‏ها و گرایش‏های افراطی مذهبی می‏کوبیم‏که دیگر کسی شعارهای تقریب‏گرایانه ما را جدی نمی‏گیرد.

اینک که گفت‏وگو به الگوی حاکم در روابط بین‏الملل و بین‏الادیان تبدیل شده است‏و در زمانی که همه مجموعه‏های از هم جداافتاده یا دارای حداقل‏های مشترک‏همدیگر را یافته، سودای اتحاد یا پیمان‏های نظامی و اقتصادی را در سرمی‏پرورانند، بجاست که ما نیز به تقریب مذاهب اسلامی، که به مراتب مشترکاتشان‏از مذاهب درونی مسیحیت - به عنوان مثال - بیشتر است، به طور جدی‏تر و عمیق‏ترنگاه کنیم. تقریب برای آن‏که عمق بیشتری یابد و فراتر از یک حرکت تاکتیکی ومرحله‏ای باشد، نیازمند مبانی استوار و نیز راهکارهای سنجیده‏ای است که بتواندمبنای عمل قرار بگیرد. یافتن مبانی تقریب در منابع اسلامی و نیز سیره پیشوایان‏دین و مذهب چندان دشوار نیست; آنچه دشوار به نظر می‏آید عرضه راهکارهایی‏است که هم ما را به همدلی مذاهب نزدیک‏تر سازد و هم بتواند از غلیان احساسات وتحریک حساسیت‏های مذهبی جلوگیری و بلکه گرایش‏های مذهبی را همسوی باگرایش‏های تقریبی کند.

امام موسی صدر از روحانیان دین‏آشنا و زمانه‏شناسی بود که با تمام وجود به تقریب‏مذاهب اسلامی اعتقاد داشت، همچنان‏که در نگاهی بلندتر به تفاهم و تعامل ادیان‏نیز می‏اندیشید. آن عزیز - که خدایش به ما باز گرداند - اندیشه تقریب را در دوران‏زعامت‏خود در لبنان به‏جد دنبال می‏کرد و با تکیه بر داده‏های دینی و واقعیت‏های‏عینی روزبه‏روز آن را بارورتر می‏ساخت.

با توجه به این‏که ما همچنان بدان اندیشه‏ها و تجربه‏ها نیازمندیم و به مناسبت‏همایش بزرگداشت مرحوم آیت‏الله‏العظمی بروجردی و شیخ محمود شلتوت، بر آن‏شدیم تاترجمه یکی از نامه‏های تاریخی ایشان به مفتی اهل سنت لبنان را تقدیم‏کنیم; با این امید که الهام‏بخش همه تقریب‏جویان باشد. گفتنی است که این نامه‏پس از تاسیس شورای عالی شیعیان لبنان [ المجلس الاسلامی الشیعی الاعلی] وتعیین امام موسی صدر به ریاست آن شورا، به تاریخ ۲/۳/۱۳۴۸ نگاشته شده است.

برادر بزرگوار جناب شیخ حسن خالد، مفتی معظم لبنان!

با تقدیم احترام و سلام

در این روزهای دشواری که امت اسلامی در نگرانی و اضطراب به سر می‏برد و حال وآینده همه منطقه در معرض تندبادی ویرانگر قرار گرفته است، بیش از هر وقت دیگری‏ضرورت وحدتی فراگیر و عمیق که صفوف از هم جدا افتاده را گرد آورد و تلاش‏های‏پراکنده را هماهنگ سازد احساس می‏شود. در پرتو این یگانگی، مسلمانان به جایگاه‏واقعی خود پی‏می‏برند و در حرکت‏به سوی آینده و در ساختن تاریخ و انجام‏مسئولیت‏های خود، اعتماد به نفس خویش را باز خواهند یافت.

تلاش برای یکی شدن نیروها و گسترش توانایی‏ها و شایستگی‏ها نه تنها از برترین‏آرمان‏های دینی و نیز عمل به سفارش بزرگ پیامبر اسلام است، بلکه پیوند عمیقی باکیان و کرامتمان و نیز موجودیت ‏شرافتمندانه نسل‏های آتی دارد.

وحدت اسلامی نباید در حد شعار یا نوشتار باقی بماند، بلکه باید در ذهن، دل ورفتار ما رسوخ یابد. این مهم بنیادی‏ترین پایه‏ای است که آینده ما را شکل خواهد داد.برای نیل به این مطلوب باید توجه فکری بسیار و اهتمام درونی ویژه‏ای مصروف این‏هدف اساسی گردد. برای جاگیر و فراگیر شدن وحدت لازم است تلاش‏های بی‏دریغی‏صورت بگیرد; در این صورت، وحدت به حقیقتی پایدار و الگویی ماندگار تبدیل شده،برای همگان الهام‏بخش خواهد بود.

از این فرصت استفاده می‏کنم و اندک تجربه خود را در این زمینه پیش روی شما قرارمی‏دهم، همان که پیش‏تر نیز در نخستین دیدارمان در مرکز اسلامی افتاء از آن سخن‏گفتم.

یکی کردن سخن، دل و ذهنیت مسلمانان و به تعبیر دقیق‏تر، ریشه‏دارکردن وحدت‏اسلامی و بنیان آن بر پایه‏های فکری و عاطفی استوار از دوراه شدنی است:

▪ وحدت فقهی

مورد اتفاق بودن پایه‏های اصلی بنای رفیع اسلام و همرایی مسلمانان در اعتقادات‏اصلی، کتاب آسمانی، مبدا و معاد در صورتی اثرگذار می‏شود که در تفاصیل و جزئیات‏نیز به نوعی تفاهم دست‏یابیم. یکی کردن یا به هم نزدیک کردن جزئیات مختلف ازآرزوهای دیرینی است که عالمان شایسته ما از دیرباز در سر می‏پرورانده‏اند. به عنوان‏نمونه، شیخ طوسی بیش از هزار سال قبل در زمینه فقه مقارن [ تطبیقی، مقایسه‏ای]کتاب خلاف را نگاشت. علامه حسن بن یوسف حلی نیز در کتاب تذکره همین راه را پی‏گرفت. فقه مقارن هسته اصلی وحدت فقهی و گامی محکم در راه وحدت اسلامی است.

در روزگار ما، سی سال پیش جمعی فرهیخته از بزرگان علمای اسلام دارالتقریب بین‏المذاهب الاسلامیة را در قاهره بنیان گذاشتند. بنیانگذاران این حرکت نوین عبارت‏انداز: استاد فرزانه، شیخ الازهر شیخ عبدالمجید سلیم; استاد مجدد شیخ محمود شلتوت;شیخ محمد محمد مدنی، رئیس دانشکده شریعت در الازهر; امام سید عبدالحسین‏شرف الدین; علامه سید حسین بروجردی، مرجع عالی شیعیان جهان و استاد علامه‏شیخ محمد تقی قمی، دبیر دائمی دارالتقریب. مرکز تقریب در کنار خدمات گسترده‏اش‏برنامه مهمی را نیز در دستور کار قرار داد که امام سید صدرالدین صدر [والد امام موسی‏صدر] اصول اولیه آن راترسیم و انجام آن را آغاز کرد، کتاب وی، لواء الحمد، تلاشی بودبرای گردآوری تمام روایاتی که فرقه‏های مختلف اسلامی در زمینه‏های مختلف اعتقادی‏و فقهی از پیامبر اکرم(ص) نقل کرده‏اند تا علاوه بر قرآن کریم، منبع قابل‏اعتماد دیگری‏فراروی مسلمانان بوده، زمینه‏ساز وحدت سنت پاک پیامبر اکرم(ص) شود.

بزرگان دیگری نیز در این مدت در پیرامون فقه و مذاهب اسلامی آثار ارزنده‏ای‏نگاشتند; سپس موج موسوعه‏نویسی [ دایرة‏المعارف‏نگاری] آغاز شد. الموسوعة الفقهیة‏از دانشگاه دمشق، موسوعة عبدالناصر للفقه الاسلامی، از دانشگاه الازهر، و تلاش‏های آغازشده در دانشگاه کویت‏برای تکمیل الموسوعة الفقهیة نمونه‏هایی از این موج نوین است.استاد گرانمایه و رئیس دانشکده فقه در نجف اشرف، سید محمد تقی حکیم، نیز کتابی‏گرانسنگ درباره اصول فقه مقارن تالیف کرده است.

دستاوردهای این تلاش‏های سازنده به‏مرور در فتواهای فقهای اسلام بروز و ظهوریافته و نشان داده است که دست‏یافتن به وحدت فقهی چندان هم دور از انتظار نیست.

▪ کوشش‏های جمعی

این راه در تلاش‏های مشترکی نمود می‏یابد که برای تحقق اهداف خاص دینی واجتماعی صورت می‏گیرد و به‏خودی خود توفیقی است در راه نیل به وحدت.کوشش‏های جمعی به تماس فعالان یک عرصه، مانند رزمندگان یک جبهه، می‏انجامد ودر نتیجه، اطمینان متقابلی به دست می‏دهد و در پرتو آن جان‏های نگران به آرامش‏می‏رسند، چون در چنین وضعیتی می‏توان به باورها و احساسات یگانه دست‏یافت.

به عنوان نمونه، برخی از این اهداف را یادآور می‏شوم:

۱) اهداف کاملا دینی، مانند وحدت عیدها و شعائر دینی و یکی شدن الفاظ برخی ازعبادت‏ها مانند اذان و نماز جماعت; می‏توان برای به دست آوردن طلوع ماه نو در افق به‏روش‏های نوین علمی اعتماد کرد تا روز عید فطر به‏دقت معلوم شود و مسلمانان جهان‏بتوانند روز واحدی را به عنوان عید گرامی بدارند و به‏راحتی بتوانند از پیش برای این‏روز برنامه‏ریزی کنند. همچنین می‏توان برای اذان الفاظی را در نظر گرفت که موردپذیرش همگان باشد.

۲) اهداف اجتماعی: می‏توان تلاش‏هایی جمعی را سامان داد که در پی مبارزه بابی‏سوادی و بی‏خانمانی و سرپرستی ایتام و بالابردن سطح زندگی زحمت‏کشان جامعه‏باشد. به‏راحتی می‏توان نهادها و بنیادهایی را تاسیس کرد که این اهداف والا را تامین کندو نیز می‏توان از نهادهای موجود حمایت و پشتیبانی بیشتری کرد.

۳) اهداف ملی [در خصوص لبنان و نیز کشورهای دیگری که با تنوع مذهبی روبه‏روهستند]: هیچ‏تردیدی در وجود احساسات ملی مشترک نیست; از این قبیل است وجوب‏مشارکت عملی برای آزادی فلسطین، لزوم حمایت از لبنان در برابر مطامع دشمن غدار،لزوم پشتیبانی از مقاومت مقدس فلسطینی‏ها، ضرورت آمادگی کامل و نیز همیاری تمام‏عیار با دولت‏های عربی دوست‏برای ایستادگی در برابر تجاوزهای احتمالی دشمن، وسرانجام موضوع ایجاد استحکامات دفاعی در جنوب لبنان و نیز در همه لبنان تا این‏کشور به دژ محکمی تبدیل شود که شاخ‏های اسرائیل را در هم شکند و مطامع‏استعماری را از بین ببرد. همه اینها اهدافی‏اند که در مورد آن‏ها هیچ اختلافی وجودندارد; ولی تمامی آنها به‏شدت نیازمند بررسی‏های دقیقی است تا برای تحقق آنها و نیزتعیین مسئولیت هر شخص و گروهی به‏دقت‏برنامه‏ریزی شود و نیز باید تلاش‏های همه‏فرزندان این سرزمین با هماهنگی لازم با همدیگر و با مسئولان و کشورهای عربی‏صورت بگیرد و همه توانایی‏های مسلمانان جهان و صاحبان وجدان‏های بیدار ونیت‏های پاک به خدمت گرفته شود.

برای مشارکت‏حقیقی در این وظایف برماست که این برنامه‏ها و شیوه‏های آنها را به‏اتفاق مورد بررسی قرار دهیم تا آسان‏تر بتوانیم به هماهنگی لازم دست‏یابیم. اینهانمونه‏هایی هستند که بر جناب‏عالی عرضه کردم، با این امید که همه ابعاد موضوع‏بررسی شود و متخصصان و کارشناسان مکلف شوند تا کمیته‏های مشترک را راه‏اندازی‏کرده، به‏سرعت کار را آغاز کنند. (۱)

نویسنده:امام موسی صدر

پی‏نوشت:

۱. امام موسی صدر در حاشیه هفتمین کنفرانس اندیشه اسلامی در الجزایر در سال ۱۳۵۱ در پاسخ به پرسش یکی از خبرنگاران‏درباره وحدت مذاهب اسلامی اظهار داشت که در زمینه مذاهب اسلامی با دو جنبه یا دو بخش روبه‏روییم:

نخست، شعائر اسلامی است که مقصود از آن احکامی است که در ظاهر فرد و جامعه بروز می‏یابد; اختلاف در شعائر،امت‏یگانه را در نظر دیگران مجموعه‏ای پراکنده می‏نمایاند. شعائر پیوند عمیقی با عموم مردم دارد و در نتیجه، اختلاف درآنها به‏شدت در عموم مؤمنان اثر می‏گذارد; از این رو مسئولیت‏پذیری اسلامی می‏طلبد که برای یکی شدن این شعائر -علی‏رغم اختلاف در دیدگاه‏های فقهی - تلاش زیادی صورت بگیرد. من تاکید دارم که یکی شدن این شعائر دست‏یافتنی است‏و من خودم در همایش مجمع تحقیقات اسلامی در قاهره در این زمینه پیشنهادی کارشناسی‏شده را عرضه کردم، همچنان‏که‏عالمان بسیاری در این راه کوشش‏های درخور ستایشی انجام داده و می‏دهند.

دوم، فقه اسلامی و دیگر آموزه‏های اسلام است; این میراث سترگ که دستاورد تلاشی است طاقت‏فرسا و حاصل‏رقابت‏هایی است که همه نیروهای آدمی را به خدمت می‏گیرد، به هیچ وجه نمی‏تواند نادیده انگاشته شود یا با صرف شعاروحدت مذاهب از بین برود; به ویژه آن‏که این اختلاف نظر چون در سطح خواص مطرح است، آسیبی نمی‏رساند و پراکندگی‏به بار نمی‏آورد، بلکه همواره بر غنای اندیشه‏ها می‏افزاید.

بجاست که باز تاکید کنم که اختلاف نظر به سود پیشرفت وترقی است و اجتهادورزی را آسان‏تر می‏کند و در نتیجه،اقتباس صحیح راه‏حل مشکلات و نیازهای زمانه را از اسلام ممکن می‏سازد; زیرا احکام دینی، به خاطر الهی و مقدس بودن،دارای خصیصه اطلاق و شمول - یا به اصطلاح، دگماتیست و جزم‏اندیشانه - است و اگر این احکام یکسان و مورد قبول همگان‏باشد، فقیه یا عالم به دشواری می‏تواند جسارت به خرج دهد و در پی تحول و تغییر برآید; ولی با وجود دیدگاه‏های متفاوت ومتعارض، تغییر و تحول و برگرفتن راه تامین نیازها آسان می‏شود. اما تلاش‏هایی که برای یکی کردن مذاهب یا، به تعبیردقیق‏تر، برای نزدیک کردن مذاهب به یکدیگر صورت می‏گیرد، همچنان مورد نظر و خواست همه کسانی است که خالصانه‏به اسلام عشق می‏ورزند.