فراموشی آب انبار ها

بسیاری از آب انبارهای تاریخی را می توان مرمت و با تغییر کاربری از آنها بهره برداری کرد

آب‌انبار‌ها یکی از شاهکارهای معماری سنتی و بومی ایران به شمار می‌آید که به‌عنوان یکی از بناهای عام‌المنفعه از منزلت و جایگاه فراوانی در فرهنگ و تمدن ایران زمین برخوردار بوده‌ است و تقریبا در سراسر ایران (حتی در برخی شهرهای شمالی مانند ساری و گرگان) هم پراکنده‌ است . طرح‌ریزی این نوع از ابنیه سنتی و تاریخی،از شاهکارهای فن معماری آبی جهان به شمار می‌رود که همه ابتکارهایی‌ است که در پاسخ به طبیعت سخت و بهره جستن هر چه بهتر از منابع آبی و تلاش در هدر ندادن این مائده آسمانی ابداع شد.

قدیمی‌ترین آب انبار ایران یا به عبارتی مخزن آب در ایران، تقریبا با پیدایش اولین تمدن‌های ایران همزمان است؛ مخزن آب انبار شهر ایلامی دوراونتاش در چغازنبیل (در ۴۰ کیلومتری جنوب شرقی شهر تاریخی شوش در استان خوزستان) که قدمت آن به نیمه اول هزاره دوم قبل از میلاد مسیح باز می‌گردد. از دوران حکومت هخامنشیان نیز بقایای آب انبار و آب راه‌های متعدد در محدوده تخت‌جمشید وجود دارد. گذشته از آن از دوران ساسانی در ناحیه جنوب و جزایر خلیج فارس نیز مخزن‌هایی به جا مانده که از اعتباری خاص برخوردار است. آب‌انبارها علاوه بر نقش مهمی‌ که در زندگی روزمره مردم داشته‌ است، از موقعیت خاصی نیز در فرهنگ و اعتقادات مردم این سرزمین برخوردار بوده تا جایی که جنبه تقدسی هم یافته‌ است.

آب در فرهنگ ایرانیان باستان همواره مورد احترام بوده و یکی از عناصر چهارگانه مقدس دین زرتشت (آب، باد، خاک و آتش) محسوب می‌شده است که باید همواره پاکیزه بماند و از پلیدی‌ها دور نگه داشته شود. به این ترتیب حرمت گذاردن به آب و خودداری از هدر دادن و آلوده ساختن آن از دوران بسیار کهن در فرهنگ مردم سرزمین ما ریشه‌ای بس ژرف داشته است و ایزد آناهیتا، فرشته موکل آب، از معتبرترین ایزدان ایران قدیم به شمار می‌رفته که برای بزرگداشت او نیایشگاه‌های فراوان احداث شده است. پیوند میان آب و آیین‌های مذهبی، در دوران بعد از اسلام نیز در ایران ادامه یافت؛ به‌گونه‌ای که نیایشگاه‌های آناهیتا، جای خود را به مصلی​های شکوهمند خارج از شهر داد و ایرانیان برای طلب رحمت از خداوند بزرگ و ریزش باران در برابر آنها گردهم می‌آمدند و دست نیاز به سوی آسمان و خدای خویش بلند می‌ساختند.

● آب انبارها؛ فناوری کهن آبرسانی کویر

نقش آب انبارها در بافت شهر‌های حاشیه کویر و مناطق کم‌آب ایران در دوران بعد از اسلام چنان چشمگیر است که در بسیاری از آبادی‌ها و شهر‌ها و محله‌های مختلف شهرهای بزرگ،آب انبارها، قلب‌ آبادی، شهر و محله‌ها را تشکیل می‌دهد و در بسیاری از محله‌ها بزرگ‌ترین و چشمگیرترین واحد معماری به شمار می‌رود تا جایی که دیگر بناهای همگانی محل را زیر نفوذ خود قرار داده‌است. اصولا در شهرهای گرم و خشک ایران هر محله‌ای اغلب برای خود آب انباری داشته که توسط اهالی محل احداث می‌شده و گاه یکی از افراد متمکن و خیرخواه محله بانی آن بوده است.

به‌طور کلی آب انبار‌ها را می‌توان به دو دسته کلی تقسیم کرد؛ آب انبارهای عمومی واقع در محله‌های شهر‌ها، روستاها و در کنار کاروانسراها و قلاع یا به صورت تک بنا در مسیر راه‌های کاروانی و آب انبارهای خصوصی شامل اتاق‌های زیرزمینی واقع در خانه‌های متمولان که برای اهدافی چون ذخیره آب برای زمان‌های خشکسالی، جنگ یا محاصره، خنک ماندن آب در تابستان، عدم تبخیر آب در اثر تماس مستقیم با گرمای خورشید و جریان هوا، جلوگیری از فاسد شدن یا بو گرفتن آب در هوای آزاد و دیگر امور به کار گرفته می‌شد.

● معماری آب انبارها

فن ساختمان و شیوه معماری در ساختمان آب‌انبارها دارای اعتبار خاصی است؛معماری این واحدها در مناطق مختلف تحت تاثیر سبک‌های معماری محلی و اسلوب‌های متناسب با آب و هوای مناطق متفاوت قرار گرفته است و سازندگان و مهندسان با دقت و نکته‌‌سنجی بسیار، به مسائل عمده‌ای چون میزان فشار آب بر کف و سطح آب‌انبار، تهویه، تصفیه و جلوگیری از آلودگی آب، توجه کامل داشته‌اند.

اصولا ارکان سازه شامل مخزن (خزینه یا تنوره)، سردر، بادگیر (خیشخان)، راه پله و پاشیر می‌شود.

نکته: آب‌انبارها علاوه بر نقش مهمی‌ که در زندگی روزمره مردم داشته، از موقعیت خاصی نیز در فرهنگ و اعتقادات مردم برخوردار بوده تا جایی که گاهی جنبه تقدس هم یافته‌ است

ـ مخزن یا انبار: محل انبار کردن آب و اصلی‌ترین عنصر در شکل‌گیری آب انبار است. منبع آب انبارها به شکل مکعب، مکعب مستطیل، هشت گوش و استوانه و مدور ساخته شده که تمامی یا بخش عمده آن در زیر زمین حفر می‌شود. این بخش معمولا در زمین سفت تعبیه می‌شود تا از ریزش دیواره‌های آب انبار جلوگیری شود. کندن مخزن در داخل زمین از دو جهت اساسی مورد توجه بوده است. نخست آن‌که به کمک توده‌های خاک فشرده پیرامون منبع به میزان بسیار بر قدرت مقاومت دیواره‌ها افزوده می‌شود و دیگر آن‌که به کمک عایق طبیعی خاک دور منبع، از میزان نفوذ گرما در تابستان و گرم شدن آب جلوگیری به عمل می‌آید. نکته اساسی در بنای یک آب انبار عدم نشست و ترک خوردن مخزن است که در برابر فشار معمولا رخ می‌دهد. به‌طور معمول پس از بیرون آوردن گود آب انبار در داخل زمین، کف آن را با شفته آهک می‌پوشاندند. نمونه‌هایی وجود دارد که به جای این کار، کف آب انبار‌های ژرف و پرحجم را سرب می‌ریختند. به اعتباری این روش گذشته از جنبه استحکام بخشی به بنا و جلوگیری از تغییر شکل کف، از منظر خنک ساختن آب در تابستان نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده است.

معمولا آب قبل از ورود به مخزن توسط حوضچه‌های شنی تصفیه و سپس به مخزن هدایت می‌شد. همچنین بسیار دقت می‌شد تا مخزن پاک باشد و به این جهت از چند پهلوان کمک می‌گرفتند. آنها برای تمیز کردن و وارد شدن به مخزن، لباس کرکی می‌پوشیدند و لجن‌ها را با طناب و چرخ چاه از یکی از روزنه‌های تعبیه شده تخلیه می‌کردند.

درخصوص بهداشت آب در مخزن لازم به توضیح است که به سه روش آب بهداشتی و مطبوع برای آشامیدن در آب انبارها ذخیره می‌شده است:

ـ در آب انبارها تاریکی محض وجود دارد و چون میکروب‌های غیر هوازی احتیاج به نور برای رشد و نمو دارند، بنا بر این در این مکان‌ها از بین می‌روند.

ـ به‌واسطه جاذبه زمین، املاح و ذرات موجود در آب ته‌نشین می‌شود. همچنین روی آب، نمک و آهک می‌ریختند تا مانند کلر باکتری‌ها را در آب از بین ببرد. بنابراین تصفیه آب، هم از طریق فیزیکی و هم شیمیایی صورت می‌گرفته است.

ـ با قرار دادن مخزن آب انبار در داخل زمین و تهویه هوای داخل آن، آب مخزن در زمستان یخ نمی‌زده و در تابستان نیز گوارا بوده است.

ـ راه پله و پاشیر: راه پله به‌طور معمول در وسط سردر باشکوه پله‌های آب انبارها قرار دارد که دسترسی به پاشیر و محل برداشتن آب را میسر می‌سازد. شیب پله‌ها گاهی تند، ولی پهنای آنها بسیار است. ارتفاع پله‌ها به طور معمول بین ۲۵ تا ۳۰ و کف آنها از ۳۰ تا ۵۰ سانتی‌متر است و در فاصله هر چند پله یک «تخت پله» با وسعت مناسب برای استراحت برداشت‌کنندگان آب وجود دارد. در محل پاشیر جهت صرفه‌جویی در زمان برداشت‌کنندگان منتظر در صف، گاه چند شیر قرار می‌دادند که در یک متری از کف مخزن نصب می‌شدند تا مواد ته‌نشین شده با آب خارج نشود. در یزد آب انبار‌های ساخته شده به دست زرتشتیان بیشتر دارای دو پلکان برداشت آب است؛ یکی برای زرتشتیان و یکی برای مسلمانان.

ـ سردر: این قسمت از آب انبار‌ها چشمگیرترین واحد تزئینی و نماسازی شده آن به شمار می‌رود و راهنمای ورود به آب انبار بوده است. این عنصر به‌طور معمول مرکب از قوس بزرگ میانی، جرزهای دو طرف و لچکی‌های دو سوی قوس و کتیبه است. بررسی نوشته‌های کتیبه‌ها در سردر آب انبارها چه از نظر شناخت فرهنگ مردم جامعه و چه از نظر شناخت بازتاب باورهای مذهبی مردم، از اهمیت خاصی برخوردار است. مطالب عمده کتیبه‌ها، شعرهایی است که به مناسبت تاریخ بنای ساختمان آب انبار سروده شده و گاهی شعری در راستای سلام بر امام حسین(ع)، لعنت بر یزید و صحرای محشر، روی کاشی‌های هفت رنگ یا معرق نقش می‌بست. در دو سوی سردر، اغلب سکوهای سنگی پهنی قرار دارد که بیشتر در پیوند فضای باز محل مقابل سردر، جایگاه مناسبی برای گردهمایی مردم محل به شمار می‌رود.

ـ بادگیر: گرمای زیاد مناطق کویر، معماران ورزیده ابنیه مختلف را به اندیشیدن روش‌هایی برای تهویه هوا واداشته است. یکی از این روش‌های شاخص و بی‌نظیر استفاده از بادگیر در شکل‌های مختلف بوده است.در آب انبارها به این دلیل که آب راکد در یک محل دچار فساد و گندیدگی می‌شود، استوار کردن بادگیر بر فراز آنها به جهت سالم نگه داشتن آب و خنک کردن آن از ملزومات و ارکان اصلی احداث این بناها گردید تا جریان هوا را در آن برقرار سازد. اساسا در بنای آب انبار‌ها یک تا شش بادگیر (در یزد) یک دهانه یا چند دهانه‌ دیده می‌شود. جریان باد و وجود دریچه‌های تهویه علاوه بر خنک کردن فضای انباری و آب موجود سبب می‌شود گرما و رطوبت بسیار زیاد داخل مخزن به مصالح و بدنه آن لطمه وارد نسازد. در برخی آب انبار‌ها که بادگیر‌های بلند وجود ندارد، بر فراز طاق نیمکره یا مخروطی‌شکل انبار، هواکشی چون بادگیر کوتاه تعبیه می‌شود تا جریان هوا را برقرار سازد. بادگیر‌ها در کنار پوشش سقف‌هایی چون گنبدی، مخروطی، آهنگ و مسطح که از سنگ و آجر احداث می‌شد، منظره بام آب انبار‌ها را تشکیل می‌دهد.

فناوری بومی و سنتی برای تامین آب بخوبی نشان‌دهنده آن است که اجداد ایرانیان توانسته‌اند با تدابیر خاص‌ و به کارگیری هوش ایرانی به نحو احسن از عهده کار حفظ و نگهداری از مایع حیات برآیند و حتی تکنیک‌های ویژه خود را در این امر به سایر ملل نیز وام دهند.

حال اگرچه با وجود این‌که به‌واسطه ابر فناوری موجود در قرن ۲۱ آبرسانی بسیار سهولت یافته و کاربری آب انبار و قنات از رونق افتاده است، اما هنوز هم آب انبارها در مناطق حاشیه کویری، با وجود لوله‌کشی آب شهری مورد استفاده واقع می‌شوند. جالب آن‌که آب این آب انبارها خنک‌تر و گواراتر از آب لوله‌کشی است و حتی عاری از هرگونه املاح مضری چون گچ است. لذا ضروری است هرچه زودتر با مدیریت و سیاست‌های ویژه در حفظ و حراست این میراث چند هزار ساله کوشید و با مرمت و بهسازی این ابنیه تاریخی، با تغییر کاربری و تخصیص عملکردهای جدید، سبب احیای این داده‌های غیرمنقول گران​قیمت سرزمین‌مان شویم و راه‌های پرپیچ و خم را برای فعال‌سازی مجدد آنها هموار سازیم؛ چراکه در کشوری مانند ایران و بخصوص در شهرهای کویری، با توجه به شرایط اقلیمی حاکم بر آنها که منابع آب زیادی در آن وجود ندارد، ارائه راهکارهای مناسب و موثر لازم است مثلا می‌توان با به‌کارگیری فنون و روش‌های سنتی در کنار روش‌های مدرن و ترکیب منطقی این دو شیوه با یکدیگر، کمک موثری به حل بحران آب در این‌گونه سکونتگاه‌ها کرد.

مهدیس نجف‌زاده