سه شنبه, ۹ بهمن, ۱۴۰۳ / 28 January, 2025
کتابشناسی شناخت
● اهمیت و جایگاه شناختشناسی
این علم در میان علوم انسانی ودانشهای بشری نقش زیر بنایی داشته وبر تمام آنها مقدم بوده و مسائل فلسفی نیز متفرع بر آن میباشد.
تا انسان تکلیف مسائل مربوط به شناخت را تعیین نکند. ودر این مورد نظریه قاطعی اتخاذ ننماید. نمیتواند. در مسائل مربوط به انسان وجهان رای قاطع داشته باشد. (۱)
زیرا کسی که در این پندار به سر میبرد که جهان قابل شناخت نیست وکسی که در این وهم متحیر است که شناخت هیچ چیزی میسور نیست. ارائه مسائل عقلی که مسبوق به پذیرش اصل شناخت است، برای او نافع نمیباشد (۲)
مسائل شناختشناختی به قدری مهم است که بر هستی شناسی نیز مقدم بوده و تا مسائل این بخش حل نشود. نوبتبه بررسی مسائل هستی شناسی ودیگر علوم فلسفی نمیرسد. (۳)
● تاریخچه و قدمتشناختشناسی
این علم هر چند به ظاهر از عمر کمی بر خوردار است. اما با توجه به اهمیت آن واینکه تمام علوم عقلی وفلسفی متفرع بر آن است وبا مراجعه به کتابهای تاریخ علم وفلسفه و... معلوم میشود که سابقهای دیرینه داشته جزء قدیمیترین مسائل فکری بشر بوده که بیش از دو هزار سال از عمر آن میگذرد. آری آنچه که هست گستردگی این علم در قرنهای اخیر است.
این بدان جهت است که دانشمندان به اهمیت این علم پی برده وآنرا بیشتر مورد بحث ونظر قرار دادهاند. چنانکه شهید مطهری ودیگر بزرگان به این مسئله توجه داشته و تصریح نمودهاند (۴) .
پل فولکیه از نگاهی دیگر قدمت این علم را چنین بیان میکند:
«مساله منشا و مفاهیم و مناط اعتبار احکام از همان دوران قدیم پدید آمده و در ضمن این مسئله بود که مذاهب سهگانه اصالت عقل. اصالت عقل تجربی اصالت تجربه. صریحا در مقابل یکدیگر قرار گرفته بودند. واز هر یک از آنها به ترتیب افلاطون (۴۴۷ - ۳۳۷ ق،م) ارسطو (۳۸۴ - ۳۲۲ ق،م) ابیکورس (۳۴۱-۲۷۰ ق،م) طرفداری میکردند». (۵)
● شناختشناسی در قرآن کریم
در حدود ۷۳۰ آیه در قرآن مجید شناخت وانواع و ابعاد ومسائل وانگیزهها ونتایج آنرا مطرح کردهاست (۶) و به تفصیل در باره آن وارکانش یعنی علم، عالم، معلوم، معلم وشرایط و مسائل، ابزار و موانع شناختسخن به میان آورده است (۷)
از جمله اولین آیات نازل شده بر پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم آیهای است که به بعض ارکان شناخت تصریح فرموده: «علم الانسان ما لم یعلم» (علق/۵) و همچنین از اولین واساسی ترین مسائل آفرینش انسانی میفرماید: «وعلم آدم الاسماء کلها» (بقره/۳۱) .
این آیات وآیات دیگر باصراحت تمام شناخت را مستند به خدا دانسته وآن وجود مقدس را معلم این علم ومعرفت میدانند (۸) و خداوند متعال در قرآن کریم طی آیات متعددی انسان را دعوت به شناخت فرمودهاست:«قل انظروا ماذا فی السموات والارض» (۹) .
● شناختشناسی در کلام اسلامی
با مراجعه به کتابهای علم کلام مییابیم که متکلمین قبل از ورود به مباحث اصلی کلام اموری را به عنوان مقدمه ومبادی مورد بحث قرار داده ومباحثی را پیرامون فکر ونظر ومطالب مربوط به آن که همان مسائل شناختشناسی باشد، مطرح کردهاند.
از جمله قدیمی ترین متون کلامی شیعه، کتاب الیاقوت تالیف ابواسحاق ابراهیمبن نوبخت است که وی در آغاز کتاب به بحث پیرامون مسائلی از قبیل: ماهیت فکر و نظر، تعریف واقسام علم. آیا نظر مفید علم است و... پرداخته و همچنین فخر رازی در کتاب المحصل مباحث گستردهای پیرامون علم وفکر ونظر مطرح نموده که بسیاری از آنها از مسائل خاص معرفت کتابشناسی شناختشناسی میباشد (۱۰) .
● شناختشناسی در فلسفه اسلامی
هر چند در سالهای اخیر این علم توسط فیلسوفان به طور مستقل یا در ابواب وفصلهایی خاص وجداگانه، در کتابهای فلسفی مطرح شدهاست. اما در کتابهای پیشینیان از فلاسفه حتی کتابهای علامه طباطبائی به این صورت فعلی مطرح نشده است.
اما اصول وریشههای مهم آن در فصلهای مختلف فلسفه اسلامی با عنوانهای مختلف دیگری مطرح بوده ومسائل مربوط به شناخت را میتوان در لابلای مباحثی از فلسفه بررسی کرده وبه دست آورد.
از جمله آن مباحث عبارتند از:
- بحث وجود ذهنی;
- معرفت نفس فلسفی وکیفیات نفسانی;
- معقولات اولیه وثانیه;
- علم، عالم، معلوم;
- ملاک صدق وکذب قضایا;
یک فرد محقق در منطق وفلسفه اسلامی میتواند تمام مباحث مربوط به شناخت را در پرتو همین افکار بلند واصول مسلم در این دو علم اسلامی مطرح کند واز آن اصول نتایج درخشانی بگیرد. (۱۱)
● تدوین شناختشناسی با عنوان مستقل وشاخهای از فلسفه
این علم (۱۲) از نظر تدوین دانشی تازه و نو ظهور است که مورد توجه محققان علوم عقلی قرار گرفته ودر این چهار قرن اخیر در غرب توسط دکارت. (۱۶۵۰-۱۵۹۲ فرانسه) و لایب نیتز (۱۷۱۶-۱۶۴۶ آلمان) و جان لاک (۱۷۰۶-۱۶۳۲ انگلیس) انجام یافته و بدین ترتیب شاخه مستقلی از علوم فلسفی رسما شکل گرفت.
هر چند بعدها بادقت نظر وهمت دیگران این علم به کمال قابل توجه خود رسید خصوصا فیلسوفان اسلامی با طرح مستقل این مباحث ودیدگاههای متین ومحکم مسائل مربوط به شناخت را حل کرده وپایههای آنرا مستحکم نمودند. بر خلاف فلسفه غرب که مسئله شناخت در آنجا لاینحل مانده وهمیشه دستخوش بحران بوده وبعد از بیست وپنج قرن از عمر آن هنوز هم بر پایگاه محکم واستواری دست نیافته است (۱۳)
● تعریف شناخت
در اینکه آیا این واژه قابل تعریف هستیا خیر؟ محققان نظر بر این دارند که علاوه بر آن که نیازمند به تعریف نیستبلکه اساسا تعریف آن امکان پذیر نمیباشد. چرا که مفهومی واضحتر از آن وجود ندارد تابتوان علم ومعرفت را با آن تعریف نمود. زیرا ماهمه چیز را به علم میشناسیم واگر علم را به علم بخواهیم تعریف کنیم این تعریف به دور خواهد بود واگر به غیر علم بشناسیم غیر آن چیزی نیست که با آن علم را بتوان شناخت. پس آنچه در تعریف شناخت ویا علم گفتهاند تعریف لفظی است.
در عین حال برای آشنایی ذهن با توجه به توضیحات ذکر شده میتوان در توضیح وتعریف این علم چنین گفت:
«علمی است که در باره شناختهای انسان وارزشیابی انواع وتعیین ملاک صحت وخطای آنها بحث میکند». (۱۴)
● مسائل اصلی (۱۵)
مسائل این علم از درجات مختلفی برخوردار است که درجه اول آنها عبارتند از:
۱) ارزش معلومات. اینکه دانش ما از جهان خارج از ذهن ما حکایت میکند ودر این حکایتشک وتردیدی نیست (ارزش علوم وادراکات انسانی);
۲) ابزار شناخت. تعداد ونقش آنان در معرفتهای بشری (راه حصول علم ومعرفت);
۳) قلمرو شناخت. اینکه چه موضوعاتی در قلمرو شناختبشر قرار میگیرند (تعیین حدود علم).
● مکاتب ومذاهب اصلی (۱۶)
در بحث از ارزش معلومات ومسائل مربوطه دیگر همیشه چند مکتب مورد نظر بوده است.
۱) مذهب انکار یاسفسطه;
۲) مذهب شک یا سپتی سیسم;
۳) مذهب یقین یا رئالیسم.
مکتب سوم خود در بین فلاسفه غرب از دیدگاهها و مشربهای مختلفی بر خوردار است، که مهمترین آنها عبارتند از:
۱) عقل گرایان. پیروان رنه دکارت فرانسوی;
۲) حس گرایان (تجربه). پیروان جان لاک انگلیسی;
۳) نسبیون (آمیزهای از عقل گرایی وتجربه گرایی). پیروان ایمانوئل کانت آلمانی (۱۷۲۴-۱۸۰۴);
۴) مادیون. دیالکتیکها پیروان کارل مارکس آلمانی (۱۸۱۸ - ۱۸۸۳).
در باره نوشتار حاضر
الف) بنابر آن بوده مشخصات کتاب به این ترتیب ذکر شود:
نام کتاب، نام نویسنده، نام مترجم، محل نشر، نام ناشر، نوبت چاپ، سال انتشار، تعداد کل صفحات کتاب با ضمیمه فهرستها و... کتابنامه مجزا یا زیرنویس کتابهایی که بخشی از آن مربوط به موضوع باشد، تعداد صفحات ذکر شدهاست.
ب) کتابهای ثبتشده بر دو قسماند:
۱) کتابهایی که مستقلا در باره معرفتشناسی بوده ومطالب کتاب تماما راجع به همین موضوع میباشد.
۲) کتابهایی که بخش و یا ابواب و فصولی از آن مربوط به این موضوع بود که سعی شده ردیف آن و تعداد صفحات ذکر شوند و اگر هم عنوان و فصل جداگانه نداشته باز مباحث مربوط به موضوع را با ذکر تعداد صفحات معلوم کردهایم.
ج ) به دلایلی از ذکر مقالات مربوط ومندرجه در مجلات خودداری کردهایم.
د) گاهی کتابها در برگیرنده چند بخش ویا فصل مستقل بوده که هر فصل مربوط به یکی از مذاهب ویا مباحثشناختشناسی و یا مؤسس یکی از آنها بودهاست. ضمن اینکه کتاب رابا توجه به عنوان خاص خودش در جای خود معرفی کردهایم هر کدام از آن فصلها را نیز به ترتیب حروف الفبا در محل مناسب به طور مستقل ذکر کرده وشماره فصل وردیف صفحات را نوشته وبه کتاب اصلی نیز ارجاع دادهایم.
ه ) ترتیب کتابها براساس حروف الفبای فارسی است که فقط در صدد رعایت کردن حرف اول عنوان کتاب بوده ودر حرف دوم گاهی اهمیت کتاب یا مؤلف را ترجیح دادهایم.
و ) علیرغم سعی و تلاش و تحقیقی که صرف شده ادعای استقراء کامل نداشته چرا که یقینا این امر از عهده نگارنده که از بضاعت علمی بر خوردار نیستبر نمیآید اما از همه کسانیکه در این راستا لطف کرده ومساعدت نمودند، سپاسگزاریم.
ضمن اینکه نگارنده، امیدوار است در نوشتار دیگری این مساله را با طرحی دیگر و نگاهی تازه پی بگیرد. که الحمدلله با راهنمایی و هدایتبعض اساتید بزرگوار مقدمات آن فراهم شده و توفیق تکمیل و عرضه آن را نیز از ایزد منان خواستاریم.
محمد صفر جبرئیلی
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمدرضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست