برای آنها که دلشوره دارند

فشارهای روانی بر معلمان

تدریس، حرفه‌ای هیجان‌انگیز است و به شما فرصت می‌دهد تا موضوعات مورد علاقه خود را دنبال کنید، به آموزش دانش‌آموزان کمک کنید تا موفق شوند، رشد کنند و از کار گروهی لذت ببرند. با وجود این، حرفه‌ای دشوار و پرزحمت است و تمام معلمان گاهی استرس ناشی از کار را تجربه می‌کنند بنابراین لازم است همه معلمان در مرحله اول، راهبردهایی فرا بگیرند که استرس ناشی از کار را به حداقل برسانند و در درجه بعد به استرس ایجاد شده بپردازند.

شاید نکته بسیار مهمی که ابتدای کار باید به آن اشاره کنیم این است که استرس پدیده‌ای است که تمام معلمان برخی اوقات آن را تجربه می‌کنند. در واقع تصور این که یک فرد بتواند کاری بدون تحمل استرس انجام دهد، امکان ندارد.

در هر شغلی، استرس خفیف و گاه شدید وجود دارد که به ما کمک می‌کند با چالش‌های پیش‌آمده، مصمم‌تر روبه‌رو شویم.

در واقع خشنودی بیشتر افراد از انجام دادن کارهای سخت، به دلیل موفقیت در غلبه کردن بر مشکلاتی است که با آنها مواجه می‌شوند. حتی بعضی افراد معتقدند چنین چالش‌هایی نوعی سرمستی در آنان به وجود می‌آورد. تجربه استرس ناشی از کار، هم طبیعی و هم حاکی از تندرستی است.

اگر شما کارآموز هستید یا بتازگی واجد شرایط تدریس شده‌اید، بسیاری چیزها آنقدر برایتان تازگی دارد که گاه به راحتی هر گونه استرسی را به عنوان بخشی از کارتان می‌پذیرید. با وجود این با صرف کمی وقت و تجزیه و تحلیل می‌توانید از این فشار بکاهید و متوجه خواهید شد که کیفیت تدریس شما هم رشد کرده است.

مهارت‌ها صرفا بخشی از مجموعه مهارت‌هایی هستند که تمام معلمان باید آنها را فرا بگیرند و حفظ کنند.

● آثار تخریبی استرس شدید در تدریس‌

استرس شدید می‌تواند عواقب شومی در تدریس به بار آورد. استرس شدید، روحیه معلم را ضعیف می‌کند و توانایی او را در انتقال اشتیاق که به تدریس دارد، کاهش می‌دهد. استرس معلم می‌تواند به ۲ طریق اساسی از کیفیت تدریس او بکاهد. اول این که اگر شما مدتی طولانی حرفه تدریس را استرس‌زا بیابید، ممکن است رضایت شما از اشتغال در این حرفه کاهش یابد و این مساله موجب دلسردی شما شود.

دوم این که استرس شدید ممکن است از کیفیت تعامل شما با دانش‌آموزان در کلاس بکاهد. تدریس ثمربخش، به جو مثبت کلاس بویژه به رابطه دوستانه شما با دانش‌آموزان که با حمایت و تشویق از کلاس‌های آنان همراه باشد، بستگی زیادی دارد.

استرس شدید، آن روح بخشندگی را که مستلزم ایجاد جو مثبت در کلاس است از میان می‌برد و ممکن است شما نسبت به مشکلات و گرفتاری‌ها با بدخلقی یا حتی خیلی بدتر به روش خصمانه عکس‌العمل نشان دهید.

مساله مهم و نگران‌کننده دیگر که به استرس شدید ربط دارد، پایداری طولانی‌مدت آن است که امکان دارد موجب اختلال در سلامت فرد شود؛ همچنین بسیاری از دانشجویان دوره کارشناسی، استرس ناشی از کار را یکی از دلایل بی‌علاقگی معلمان به کار تدریس گزارش کرده‌اند. موید این موضوع، بازنشستگی زودهنگام معلمان باتجربه است.

● منابع شایع استرس‌

از نتایج حاصل از بررسی‌های زیادکه درباره استرس معلم انجام شده، همواره ۱۰ حیطه به عنوان پربسامدترین منبع استرس مشخص شده‌اند که معلمان آنها را گزارش کرده‌اند.

▪ تدریس به دانش‌آموزانی که فاقد انگیزه هستند

▪ حفظ نظم‌

▪ فشار زمانی و کار زیاد

▪ مدارا با تغییر

▪ ارزشیابی شدن توسط دیگران‌

▪ ارتباط با همکاران‌

▪ عزت نفس و موقعیت فردی‌

▪ سرپرستی و مدیریت

▪ تعارض نقش و ابهام‌

▪ شرایط کاری بد.

پژوهشی که توسط لارنس، یانگ و استید در مدارس دوره متوسطه انگلستان انجام شد، حاکی از آن است که رفتارهای دانش‌آموزانی که موجب اختلال در کار معلم می‌شوند، زمینه‌ساز استرس و فشار روانی در معلمان می‌شود.

این رفتارها شامل مواردی چون تاخیر عمدی دیر آمدن به کلاس، ایجاد اختلال هنگام تدریس، بددهنی، امتناع از همکاری، حرف زدن و خودداری از پذیرش دستورات مشروع معلم است.

مک مانوس، دیگر رفتارهای دانش‌آموزان را که در معلمان فشار روانی ایجاد می‌کند، شامل دیر رسیدن به کلاس، کتک‌کاری با دیگر دانش‌آموزان، تقاضای مکرر برای رفتن به دستشویی، فرار از درس، سرپیچی از تکالیف، تهدید کردن معلم، فحش دادن به دانش‌آموزان و ... می‌داند.

کالبرگ از پژوهش خود روی ۳۶ نفر از معلمان سوئدی دریافت که وسعت مدرسه و فضای فیزیکی آن رابطه بسیار زیادی با سلامت روانی معلمان دارد.

یکی از مسائل مهم دیگری که معلمان درگیر آن هستند، بعد مسافت رفت و برگشت به مدرسه است که در طول روز باعث اتلاف وقت آنها می‌شود و همواره دغدغه خاطر دارند که آیا به موقع خواهند رسید یا باید منتظر برخورد مدیر باشند.

برات در پژوهشی به این نتیجه رسید که معلمان دانش‌آموزانی که دارای محرومیت مالی بیشتری هستند، فشار روانی بیشتری را نسبت به معلمان دانش‌آموزان مرفه تحمل می‌کنند.

یک منبع جالب توجه دیگر استرس، مربوط به داشتن شغل دوم در معلمان بوده است. عقیده بر این است معلمانی که تدریس اضافی یا شغل‌های دوم وسوم دارند، در برابر استرس شغلی آسیب‌پذیرتر هستند یا میزان نشانه‌های استرس در آنها بیشتر است؛ بنابراین این منبع استرس مهم است و نیاز به پژوهش‌های بیشتری دارد.

● نقش جنسیت در میزان استرس‌

پژوهش‌ها در زمینه تاثیر تفاوت‌های جنسیتی در استرس شغلی نتایج متفاوتی را نشان داده است، چنان که در نظر دو عاملی هرزبرگ، زنان و مردان نظرات مشابهی درباره جنبه‌های درونی کار ابراز داشته‌اند.

این نتیجه با تحقیقات بیشتر در امریکا و هندوستان تایید شده است. این یافته‌ها حاکی از آن است که تفاوت‌های جنسی در نگرش به خصوصیات شغلی، یا کم است یا وجود ندارد. در حالی که برخی تحقیقات، تفاوت قابل توجهی در نگرش به جنبه‌هایی از شغل از جمله حقوق، فرصت‌های ارتقا و پیشرفت شغلی، ارتباطات بین فردی و علایق شغلی یافته‌اند. چندین مطالعه نشان داده که مردان بیشتر روی حقوق، فرصت‌های ارتقا و پیشرفت شغلی و جنبه‌های دیگر از کار اهمیت قائلند و زنان بیشتر کیفیت خوب ارتباطات بین فردی را ترجیح می‌دهند.

تحقیق آیگلار وفایی (۱۳۷۷)‌ در بین معلمان ابتدایی ایرانی نیز حاکی از استرس شغلی بیشتر در زنان نسبت به مردان است. یک تحقیق دیگر که به وسیله رضایی (۱۳۶۸)‌ انجام شده است نشان می‌دهد که معلمان مرد در مقایسه با زنان بیشتر دچار استرس هستند و مسائل و مشکلات مالی مهم‌ترین منبع استرس میان آنان است.

● رابطه رضایت شغلی با استرس‌

رضایت شغلی به دوست داشتن وظایف مورد لزوم یک شغل تعبیر شده است؛ یعنی شرایطی که در آن کار انجام می‌گیرد و پاداشی که به موجب آن دریافت می‌شود. به طور کلی رضایت شغلی یکی از عوامل بسیار مهم در موفقیت شغلی است. به این معنا که رضایت‌مندی شغلی وسیله‌ای است بری کارایی بیشتر سازمان. به نظر هاپاک، رضایت شغلی مفهومی پیچیده و چند بعدی است و با عوامل روانی، جسمانی و اجتماعی ارتباط دارد.

تنها یک عامل موجب رضایت شغلی نمی‌شود، بلکه ترکیب معینی از مجموعه عوامل گوناگون سبب می‌شود که فرد شاغل در لحظه معین از شغلش راضی باشد و از آن لذت ببرد. فرد با تاکیدی که بر عوامل مختلف از قبیل میزان درآمد، ارزش اجتماعی شغل، شرایط محیط کار و فرآورده اشتغال در زمان‌های متفاوت دارد می‌تواند به طریق گوناگون احساس رضایت از شغلش داشته باشد.

تحقیقات نشان داده است افرادی که از رضایت شغلی خوبی برخوردارند میزان استرس آنان در سطح پایین بوده است.

● مهار استرس با استفاده از رژیم غذایی‌

چند نوع رژیم غذایی برای کاهش استرس وجود دارد.

▪ غذهایی که نباید خورد:

ممکن است داشتن یک روحیه شاد مسخره به نظر آید؛ اما زمانی که بحث مهار استرس پیش می‌آید در صورتی که رژیم غذایی شما سالم و آگاهانه باشد، مساله فوق دست‌نیافتنی نیست. بکوشید از موارد زیر اجتناب کنید:

- رژیم غذایی درهم و برهم‌

- الگوی غذایی نامرتب‌

- پرخوری مداوم‌

▪ غذاهایی که حتما باید خورد:

- زمانی که دچار استرس می‌شوید بدن شما کلسیم خود را از دست می‌دهد. پس کلسیم را در سبزی‌هایی بیابید که دارای فیبرهای غنی هستند.

- مشغله ما بسیار است، اما اگر غالبا غذاهای تازه مصرف کنید، سالم‌تر خواهید بود.

- از نان و حبوبات استفاده کنید.

۳) وعده در روز غذا بخورید و هرگز صبحانه را از برنامه غذایی خود حذف نکنید. در صورت عجله در صرف غذا، استرس شدیدتر می‌شود.

- برای یک صبحانه سالم قدری آب سیب، موز و گلابی بنوشید. این مواد برای هضم صبحانه، در یک روز سرد و ناخوشایند مفید هستند.

- با آگاهی و بدون وسواس غذا بخورید و به میزان کالری، چربی، نمک و کلسترول نگاه کنید.

- از یک رژیم غذایی سخت اجتناب کنید، زیرا لذت غذا خوردن را از میان می‌برد و تقریبا شکست شما را تضمین می‌کند.

۴) مورد از بهترین ورزش‌ها برای کاهش استرس:

- ماشین خود را در پارکینگی که از اداره شما دور است، پارک کنید و بکوشید مقداری از راه را پیاده طی کنید.

- قبل از آن که نان روغنی را روی میزتان بگذارید، ابتدا بیرون قدم و به دوستان خود سری بزنید.

- اگر از قطار زیرزمینی یا اتوبوس استفاده می‌کنید، قدری زودتر از منزل خارج شوید و قدم بزنید.

- سعی کنید در اداره هر روز از پله‌ها استفاده کنید؛ اما سعی کنید که این کار را بتدریج انجام دهید.

- سعی کنید حمام‌تان یک طبقه بالاتر یا پایین‌تر از بقیه اتاق‌های ساختمان باشد.

- در مهمانی هفته آینده بکوشید بایستید و با بقیه صحبت کنید، به جای آن که در یک جا بنشینید.

● تاثیر خنده بر کاهش استرس‌

خنده‌های دلپذیر نشاط‌آور روح و روان است. چند دکتر روانکاو در مصاحبه‌ای درباره روابطه بین شوخ‌طبعی و شور و شوق عادی برای زندگی و سلامت، نظریاتی به ما ارائه کرده‌اند.

دکتر دیوید برسلر می‌گوید: به نظر من، تمام مدت با آدم‌های جدی سر کردن، کسالت‌آور است. انسان‌هایی با روحیه خوب به دیگران روحیه می‌دهند.

افراد منفی‌باف را کنار بگذارید. به میان مثبت‌اندیش‌ها بروید؛ همان‌هایی که شما را بیشتر از خنده و خوشی لبریز می‌کنند تا دلتنگی و بدبختی.

دکتر هری السن، الگو داشتن را مطرح می‌کند که یکی از سریع‌ترین روش‌ها برای دستیابی به نعمت شوخ‌طبعی است. او می‌گوید: شوخ‌طبعی روش معینی ندارد؛ ولی برای تسلط بر آن باید آن را دید و شخصا تجربه کرد.

دکتر فارست پوید گزارش می‌کند که خنده، همچون چند دقیقه آرامش‌یابی یا پیاده‌روی سریع می‌تواند شما را دوباره جوان کند.

● برخورد عملی با استرس‌

بهترین روش برای برخورد با استرس، برآورد خطرات احتمالی و تصمیم‌گیری و اجرای برنامه عملی است.

اگرچه انسان در زندگی مدرن، بیشتر از دوره غارنشینی به تفکر سالم نیاز دارد؛ اما نمی‌توان زنگ خطرها را نادیده گرفت. فرد ابتدا همه چیز را بررسی می‌کند و از احتمال بروز خطر آگاهی می‌یابد. اگر خطری وجود داشته باشد، لازم است با آن مقابله کند. چنانچه خطری وجود نداشته باشد یعنی زنگ خطر را اشتباهی احساس کرده باشد آن را خاموش یا کم کنید یا در نهایت آن را نادیده بگیرید.

کنترل استرس و مراقبت از خویش بسیار اهمیت دارد. مراتب مراقبت از خویش شامل این موارد است:

- کاهش یا حذف کافئین (قهوه، نوشابه، چای، شکلات)‌

- کاهش یا حذف شرایط استرس‌زا

- ‌بررسی افکار ترس‌آور با دوستان قابل اعتماد

- پذیرش نیاز به مشاوره و روان درمانی در مواردی که استرس، مشکلات اساسی در زندگی فرد به وجود آورده است.

- انجام تمرین‌های روزانه‌

- اجتناب از داشتن روابط منفی‌

- اجتناب از مواجهه با برنامه‌هایی که باعث افزایش استرس می‌شود (تحصیلات، قمار، کار زیاد، روابط نامشروع)‌

نگرش عملی و باورهای مثبت در مقابله با استرس بسیار مفید هستند. نگرش‌ها و باورها می‌توانند بر مکانیسم درونی کنترل‌کننده استرس تاثیرگذار باشند.

● پیشنهادهایی به معلمان‌

▪ در برخی موارد کاهش و از میان بردن عوامل استرس‌زای مخرب و منفی غیرقابل انجام است. وظیفه هر معلم که فشار روانی را بر خود احساس می‌کند این است که علاوه بر شناسایی عوامل استرس‌زا، به مطالعه علایم و نشانگان استرس و همچنین شیوه‌ها و مکانیسم‌های مقابله با آن بپردازد و بکوشد با روش‌های علمی دقیق، خود را علیه استرس‌زاها مقاوم و بدین وسیله سلامت خود را تامین کند.

▪ تحقیقات نشان می‌دهد تحرک و فعالیت‌های جسمانی به فائق آمدن بر استرس کمک موثری می‌کند.

▪ به وسیله بیوفیدبک‌ (Biofeedback) یا متمرکز کردن فکر، می‌توان استرسی را که به وجود آمده است، تخفیف داد یا بر استرسی که وجود داشته است و ادامه دارد، کنترل بیشتری پیدا کرد.

▪ برقراری روابط اجتماعی نزدیک با همکاران و کسانی که مورد اعتماد فرد هستند و دردش را می‌فهمند و از او حمایت و پشتیبانی می‌کنند، می‌تواند به کاهش استرس یا حداقل مقابله با پیامدهای آن منجر شود.

▪ لازم است در محیط مدرسه خودشان را صرفا در کار محصور نکنند. زنگ‌های تفریح را به خود اختصاص دهند و به دانش‌آموزان نیز بیاموزند که از مراجعه به معلم و رفع اشکالات درسی در ساعات تفریح خودداری کنند.

▪ نقاط ضعف و محدودیت‌های خود را شناسایی و سعی در زدودن آنها کنند و اجازه ندهند این ضعف‌ها برای مدت طولانی چیره و باعث بروز استرس و مشکلات جدید شود.

▪ انتخاب شغل، انتخاب شیوه زندگی است و انتخاب زندگی که با خلق و خوی و شخصیت و منش انسان سازگار نباشد، باعث استرس و فشار روانی در همه عمر می‌شود.

▪ هر چند کار لازمه زندگی است، اما همه زندگی کار نیست. بکوشید به جنبه‌های دیگری از زندگی که نشاط‌انگیز، ارضاکننده و لذتبخش است نیز توجه داشته باشید.

▪ بخش ناچیزی از وقت روزانه خود را برای پرداختن به آنچه دوست دارید، مثل نقاشی، هنر، رایانه و... اختصاص دهید.

▪ با جلوگیری از حساسیت بیش از اندازه و کاهش سطح توقع خود از دیگران و ترک فوری محیط‌های پرفشار در صورت عدم موفقیت در اصلاح آن می‌توانند تا حدی به آرامش برسند.

▪ از ورود به محیط‌های تنش‌آمیز تا حد ممکن خودداری کنید؛ هرچند بعضی از عوامل استرس‌زای شغلی تا حدی اجتناب‌ناپذیرند.

رابرت الیوت، متخصص قلب دانشگاه نبراسکا در مورد چگونگی مقابله با فشار روحی توصیه می‌کند:

▪ برای چیزهای بی‌ارزش حرص نخورید.

▪ همه چیز را کم‌اهمیت تلقی کنید و اگر نمی‌توانید با مشکلات بجنگید یا از آنها بگریزید، هر چه در دل دارید، بیرون بریزید.

▪ با برنامه‌ریزی در زندگی، خود را چنان آماده کنید تا مجبور نباشید چند کار را با هم انجام دهید.

▪ از طریق صرف وقت برای اموری که لذت می‌برید و احساس خوبی درباره آنها دارید، فشار خود را کاهش‌دهید.

● فرمول موفقیت‌

زمانی که فرد استرس را به عنوان یک هشدار در نظر می‌گیرد و اجازه نمی‌دهد که این اضطراب، تفکر یا باور او را تحت تاثیر قرار دهد بهتر می‌تواند تصمیم‌گیری کند. استرس، بخش بسیار مهمی از تداوم حیات است، به عنوان هشدار عمل می‌کند و پیام دیگری جز احتمال وجود خطر به همراه ندارد. برای افزایش منابع ذهنی و داشتن زندگی شادتر، سالم‌تر و قابل کنترل به پیشنهادهای زیر توجه کنید.

▪ به احساسات اضطراب‌آور خود توجه کنید.

▪ ایمان به خدا و ایمان به خود را فراموش نکنید. حتی اگر بر این باورید که در فهرست سیاه خدا قرار دارید.

▪ سپس برای فکر کردن و تصمیم‌گیری از منطق خود کمک بگیرید.

صابر محمدی‌