بررسی پدیده سالمندی در ایران

بررسی ابعاد اجتماعی و اقتصادی پدیده سالمندی در ایران حاکی از آن است که استان های سمنان, خراسان جنوبی و گیلان پیرترین استان ها و بوشهر, کهگیلویه و بویراحمد, خوزستان و سیستان و بلوچستان جوانترین استان های کشور طی دو دهه گذشته بوده اند

بررسی ابعاد اجتماعی و اقتصادی پدیده سالمندی در ایران حاکی از آن است که استان های سمنان، خراسان جنوبی و گیلان پیرترین استان ها و بوشهر، کهگیلویه و بویراحمد، خوزستان و سیستان و بلوچستان جوانترین استان های کشور طی دو دهه گذشته بوده اند.

آماری که سازمان ثبت احوال از بررسی های صورت گرفته در مورد شرایط سالمندی در ایران بین سال های ۶۵ تا ۸۵ ارائه کرده است تا حد زیادی قابل توجه است.

براساس این گزارش، در سال ۱۳۶۵ باتوجه به بالا بودن میزان موالید در کل کشور، درصد سالمند اکثر استان های کشور کمتر از سه درصد است و در این سال ها استان های سمنان، یزد، خراسان جنوبی و گیلان به ترتیب دارای بیشترین درصد سالمندی بوده اند و استان های کهگیلویه و بویراحمد، اردبیل، گلستان، بوشهر و چهارمحال و بختیاری به ترتیب از کمترین درصد سالمند برخوردار بوده اند.

این در حالیست که استان های دارای درصد سالمند کم در سال ۶۵ از بیشترین درصد جمعیت زیر ۱۵ سال برخوردار بوده اند.

بر پایه این گزارش، با تغییر در سیاست های جمعیتی و گسترش روش های جلوگیری از بارداری، میزان موالید تا حدودی کاهش یافت که تاثیر آن به وضوح در سرشماری سال ۱۳۷۵ قابل مشاهده است. در سال ۷۵ فقط در استان سیستان و بلوچستان درصد سالمندان کمتر از سه درصد بوده (۹۲/۲ درصد) و درصد سالمندی استان های خوزستان، کهگیلویه و بویراحمد، گلستان، بوشهر، ایلام، خراسان شمالی و لرستان به فاصله سه تا چهار درصد رسیده است و این درصد سالمندی در استان های خراسان جنوبی، سمنان، گیلان، مرکزی و یزد از پنج درصد هم گذشته است.

با تداوم کاهش میزان موالید و رشد جمعیت در ایران، از میزان جمعیت زیر ۱۵ سال کاسته و بر جمعیت بالای ۶۵ سال (جمعیت سالمند) اضافه شده است، به نحوی که در جریان سرشماری سال ۱۳۸۵ بیشترین درصد سالمند مربوط به استان های گیلان، خراسان جنوبی، سمنان و مرکزی بوده و استان های سیستان و بلوچستان و خوزستان همانند سرشماری های قبلی از کمترین درصد سالمند برخوردار بوده اند.

در مجموع می توان گفت که استان هایی که فرایند انتقال جمعیتی را زودتر آغاز کرده اند، از درصد سالمند بیشتری برخوردار بوده اند که در این زمینه می توان به استان های خراسان جنوبی، سمنان، گیلان، مرکزی و یزد اشاره کرد.

بر این اساس، بیشترین تغییر درصد سالمندی طی سال های ۸۵ تا ۶۵ مربوط به استان گیلان است که از ۷۴/۳ درصد به ۳/۷ درصد افزایش یافته است، اما در استان سیستان و بلوچستان طی سال های مورد بررسی تغییر چندانی حاصل نشده و از ۷۷/۲ به ۹۵/۲ درصد کاهش محدودی داشته است.

اما باید توجه داشت که میانگین درصد سالمندان کشور که در سال ۶۵، ۰۸/۳ درصد بوده است، در سال ۸۵ به ۱۸/۵ درصد افزایش یافته است و این رقم در برخی از استان ها به شکلی نگران کننده پیش می رود.

همچنین باید مجددا یادآوری کرد که استان های سمنان، خراسان جنوبی و گیلان در طول سه دهه اخیر بیشترین آمار افراد سالمند را داشته است و می توان گفت که این سه استان در سه دهه گذشته پیرترین استان های کشور از لحاظ جمعیت ساکن بوده است.

نسبت جمعیت شهرنشین به جمعیت روستایی طی سال های مورد بررسی (۴۵تا ۸۵) در کل جمعیت، از روند افزایشی برخوردار بوده و از ۱/۳۹ درصد جمعیت شهرنشین در سال ۱۳۴۵ به ۵/۶۸ درصد در سال ۱۳۸۵ افزایش یافته، اما نسبت جمعیت سالمند با گذشت زمان در مناطق روستایی بیشتر شده است، به طوری که از ۴/۱درصد در سال ۱۳۴۵ به ۱/۶درصد در سال ۱۳۸۵ رسیده است.

باید توجه داشت که نسبت سالمندان در مناطق روستایی بیشتر است، اما امید به زندگی در این مناطق معمولا کمتر از مناطق شهری است و در مجموع علت اصلی بالاتر بودن نسبت سالمندان در مناطق روستانی نسبت به مناطق شهری، «مهاجرت» جمعیت روستایی به مناطق شهری بوده که قاعدتا این مهاجرت در بین جوانان خیلی بیشتر از سالمندان است.

از سوی دیگر در تمامی سرشماری ها درصد مردان ۶۵ساله و بالاتر بیش از درصد زنان در این سن بوده است و این میزان در سال ۷۵ به بالاترین میزان رسیده است، اما وضعیت «زناشویی» دارای نوساناتی بوده است، به طوری که طی سال های مورد بررسی (۶۵تا ۸۵) درصد مردان دارای همسر رشد اندکی داشته، حال آنکه درصد زنان دارای همسر از ۸/۳۴ در سال ۱۳۶۵ به ۴۲ درصد در سال ۱۳۸۵ افزایش یافته است.

همچنین در مورد افراد «بی همسر» بر اثر فوت نیز باید گفت که در تمامی سرشماری های این سه دهه، درصد زنان بی همسر بیش از مردان بی همسر بوده است.

البته باید توجه داشت، بالاتر بودن نسبت همسرداری مردان به دلیل بالاتر بودن «امید زندگی» و پایین تر بودن سن ازدواج در بین زنان و بیشتر بودن شانس ازدواج مجدد مردان در مقایسه با زنان، برآورد شده است.

افزایش میزان فعالیت سالمندان در بین سالهای ۶۵تا ۷۵ در بخش دیگری از این گزارش که توسط سازمان ثبت احوال منتشر شده، آمده است: در سال ۱۳۶۵ میزان فعالیت سالمندان ایرانی ۵/۲۸ درصد بوده که در سال ۱۳۷۵ به ۲/۳۰ درصد رسیده است. این در حالیست که طبق همین گزارش، میزان فعالیت سالمندان مناطق روستایی بیش از مناطق شهری است و در مناطق روستایی به دلیل تعداد کم افراد بیمه شده و دارای حقوق بازنشستگی، افراد مجبورند تا سن بالاتری فعالیت اقتصادی داشته باشند.

در سال ۱۳۷۵ میزان فعالیت سالمندان گروه سنی ۶۰تا ۶۴ ساله حدود ۴۲درصد بوده در حالی که این نسبت برای افراد ۹۰تا ۹۴ساله حدود ۱۳درصد به دست آمده است.

براساس همین گزارش، در سال ۶۵حدود ۶۸درصد از زنان سالمند «شاغل» بوده اند که در سال ۸۵ این نسبت به بیش از ۹۷ درصد رسیده است.

مقایسه میزان فعالیت سالمندان و میزان فعالیت افراد در سنین کار نشان می دهد که این میزان ها مشابه همدیگرند و گروه های سالمند تقریبا بیکار نبوده اند، چرا که به دلیل کافی نبودن حقوق بازنشستگان کشوری به رفع نیازهای اولیه زندگی، اکثر سالمندان بعد از پایان خدمت ۳۰ ساله اداری مجبور هستند، مجدداً به فعالیت ادامه داده یا فعالیت جدیدی را شروع کنند، البته این خصوصیت در بین مردانی که مسئولیت خانواده را برعهده دارند، مشهودتر است، اما نباید روند افزایشی تعداد زنان را در این گروه سنی نادیده گرفت.