زمان شناسی سوره حمد

در این مقاله تلاش می شود, ادعای جدیدی اظهار و با شواهدی تاییدشود و آن عبارت از این است كه این سوره نه تنها اولین سوره كامل كه به طور مطلق اولین واحد نزول قرآن كریم است

مهمترین نظریه‏ای كه تاكنون درباره ترتیب و زمان نزول سوره حمد اظهار شده، این است كه آن اولین سوره كاملی است كه بر پیامبراسلام‏صلی الله علیه وآله نزول یافته‏است. در این مقاله تلاش می‏شود، ادعای جدیدی اظهار و با شواهدی تاییدشود و آن عبارت از این است كه این سوره نه تنها اولین سوره كامل كه به طور مطلق اولین واحد نزول قرآن كریم است. برجسته‏ترین شواهد این ادعا، ظاهر آیات سوره علق و پاره‏ای از روایاتی است كه درباره نزول سوره حمد وارد شده‏است.

كلید واژه‏ها: سوره حمد، سوره علق، اولین سوره.

۱. مقدمه

از دیر باز در این زمینه كه آیا پنج آیه نخست‏سوره علق در آغاز رسالت پیامبر اسلام(ص) نازل شده‏ای سوره حمد، اختلاف نظر وجود داشته است. برخی در صدد جمع میان این دو قول برآمده و گفته‏اند: اولین آیات نازل شده، پنج آیه سوره علق است و نخستین سوره كاملی كه نزول یافته، سوره حمد است; یعنی پس از آنكه پنج آیه سوره علق نازل شد، سوره حمد نزول یافته است.

مع الوصف نزول پنج آیه نخست علق در آغاز بعثت پیامبر(ص) مقبول به نظر نمی‏رسید. از جمع‏بندی آیات و روایات چنین برمی‏آید كه به طور مطلق اولین سوره منزل، سوره حمد بوده است.

۲. ادله نزول سوره حمد در آغاز بعثت

مهم‏ترین ادله‏ای كه بر تقدم سوره حمد بر پنج‏آیه سوره علق وجود دارد، به قراری است كه در پی می‏آید.

۲. ۱. روایات آغاز وحی

با جمع بندی روایاتی كه از پی می‏آید، باید گفت كه جبرئیل‏علیه السلام با فرمان «بخوان‏» در آغاز وحی به قرائت‏سوره حمد دستور داده است:

- عبید بن عمیر بن قتاده لیثی (ت قبل ۷۳ ق) گوید:

... ماه آن سالی كه پیامبر صلی الله علیه وآله در آن مبعوث شد، ماه رمضان بود. فرستاده خدا صلی الله علیه وآله چنانكه [در سالهای پیش] به جوار حراء می‏رفت، [در این سال نیز] با اهلش به [جوار]حراء رفته بود. در شبی كه خدا او را در آن با رسالت كرامتش داد و [بدینوسیله]به بندگان مهر ورزید، جبرئیل‏علیه السلام به فرمان خدا به نزدش آمد. فرستاده خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «او در حالی كه من خواب بودم، پارچه‏ای از ابریشم را كه در آن نوشته‏ای بود، به نزدم آورد و گفت: بخوان! من گفتم: چه بخوانم؟ او مرا به هم فشرد; طوری كه مرگ را احساس كردم; سپس مرا رها كرد و گفت: بخوان! گفتم: چه بخوانم؟ - من این را جز برای رهایی از او نمی‏گفتم. مبادا همان كاری را كه با من كرد، تكرار كند - او گفت: و بخوان با نام پروردگارت كه آفرید ... (۱) ; آنگاه من آن را خواندم; سپس آن پایان پذیرفت; زان پس او از نزد من بازگشت و من از خوابم برخاستم; در حالی كه گویا نوشته‏ای در دلم ثبت‏شده بود (۲) .

در این روایت احتمالا مراد از آن نوشته، چنانكه از روایات زیر برمی‏آید، سوره حمد بوده‏است.

- ضحاك (ت بعد ۱۰۰ ق) گوید:

عبدالله بن عباس (۳ ق ه - ۶۸ ق) گفت: نخستین چیزی كه جبرئیل‏علیه السلام بر محمد صلی الله علیه وآله نازل كرد، این بود كه گفت: ای محمد بگو: استعیذ بالسمیع العلیم من الشیطان الرجیم; سپس گفت: بگو: بسم الله الرحمن الرحیم; پس از آن گفت: بخوان به نام پروردگارت كه آفرید. عبدالله گفت: آن نخستین سوره‏ای بود كه خدا آن را به زبان جبرئیل‏علیه السلام بر محمدصلی الله علیه وآله نازل كرد (۳) .

- همو افزود:

ابن عباس گفت: جبرئیل‏علیه السلام به محمد صلی الله علیه وآله گفت: ای محمد بگو: «الحمد لله رب العالمین ... (۴) .

- یوسف بن محمد بن زیاد و علی بن محمد بن سیار (۵) هر یك از پدرشان حدیث كرده، گویند: امام هادی‏علیه السلام از پدرانش حدیث كرده، فرمود: علی‏علیه السلام فرمود:

وقتی خدای عزوجل پیامبر ما محمد صلی الله علیه وآله را مبعوث كرد، فرمود: ای محمد! ... بگو: «الحمد لله رب العالمین‏» (۶) .

- و همان حضرت افزود: علی‏علیه السلام فرمود:

وقتی پیامبر صلی الله علیه وآله چهل سالگی را تمام كرد ... جبرئیل‏علیه السلام ... به سوی آن حضرت فرود آمد و بازویش را گرفت و گفت: ای محمد! بخوان! پرسید: چه بخوانم؟ پاسخ داد: ای محمد! بخوان با نام پروردگارت كه آفرید... سپس آنچه را پروردگارش به او وحی كرده بود، به آن حضرت وحی كرد... (۷) .

از دو روایت مذكور، یعنی روایت ابن عباس و امام هادی علیه السلام چنین برمی‏آید كه سخن جبرئیل‏علیه السلام خطاب به پیامبراسلام صلی الله علیه وآله با آغاز سوره علق خلط شده است. واقع امر چنین بوده‏است كه جبرئیل علیه السلام در آغاز وحی به آن حضرت فرموده‏است كه سوره حمد را قرائت كند; اما تصور شده‏است كه او آغاز سوره علق را بر آن حضرت قرائت كرده‏است.

راوی دیگری به نام ابومیسره (۸) (ت ۶۳ ق) در زمینه نزول سوره حمد در آغاز وحی گوید:

پیامبر صلی الله علیه وآله نخست كه مبعوث شد، به او خطاب می‏شد: «یا محمد!»; ولی چیزی نمی‏دید. وقتی آن صدا را می‏شنید، از آن می‏گریخت; آن را به خدیجه دخت‏خویلد باز گفت و افزود: من بیم دارم كه امری بر من عارض شده باشد. او عرض كرد: آن چیست؟ فرمود: هرگاه تنها می‏شوم، فراخوانده می‏شوم; ولی چیزی نمی‏بینم. من بیم دارم. او عرض كرد: خدا به تو بد نمی‏كند; زیرا تو سخن راست می‏گویی و صله رحم بجا می‏آری و امانت را ادا می‏كنی; سپس خدیجه به ابوبكر صدیق گفت: با محمد به سوی ورقهٔ بن نوفل كه كتابها را می‏خواند، برو و آنچه را كه او می‏شنود، به او بازگو; آنگاه آن دو به نزد ورقه رفته و پیامبر صلی الله علیه وآله به او فرمود: من وقتی تنها می‏شوم، خوانده می‏شوم: «یا محمد» و صدایی می‏شنوم; ولی چیزی نمی‏بینم. ورقه به او عرض كرد: مهم نیست. هر گاه خوانده شدی، درنگ كن تا آنچه را كه به تو گفته می‏شود، بشنوی.

زان پس او درنگ كرد. آنگاه [جبرئیل علیه السلام] به او گفت: بگو: «بسم الله الرحمن الرحیم‏». او هم آن را گفت، و او آن را سه بار بر آن حضرت تكرار كرد; سپس گفت: بگو: «الحمد لله رب العالمین‏» سه بار تا آنكه آن را به پایان برد ... (۹) .

واحدی (ت ۴۶۸ ق) در ذیل این حدیث گوید: «و این سخن علی بن ابی طالب‏علیه السلام است (۱۰) ».در روایت ترتیب نزولی كه سعید بن‏مسیب از علی‏علیه السلام آورده، سوره حمد در آغاز آمده‏است.

۲. ۲. روایات اقامه نماز در آغاز بعثت

پاره‏ای از روایاتی كه دلالت‏بر تقدم نزول سوره حمد بر سوره علق دارد روایات مربوط به اقامه نماز از سوی پیامبر اسلام در آغاز بعثت است.

به گواهی روایات، در روز نخست‏بعثت جبرئیل به پیامبر وضو و نماز را آموخت و آن حضرت در همان روز نماز گزارد (۱۱) و هیچ روایتی دال بر اینكه آن حضرت نماز بدون سوره فاتحه گزارده باشد، به ما نرسیده، و بعید است كه او در این مدت طولانی نماز بدون سوره فاتحه گزارده باشد، ولی هیچ روایتی درباره آن به ما نرسد.

این روایات به انضمام مضمون سوره علق كه در آن از نمازگزاردن پیامبر اسلام قبل از نزول سوره علق سخن رفته است، روشن می‏سازد كه سوره حمد قبل از سوره علق نازل شده است. شرح این معنا ذیل عنوان بعدی می‏آید. ۳. ۲. ظاهر آیه نخست علق

درباره مفعول اقرا در آیه «اقراباسم ربك‏» سه نظر وجود دارد:

۱- «اسم ربك‏»: برخی از مفسران مانند طبرسی (۴۶۹-۵۴۸ ق) «باء» را در «باسم ربك‏» مانند باء در «فسبح باسم ربك‏» (۱۲) زائد گرفته، و «اقرا» را به معنای «اذكر» یا «ادع‏» دانسته، و مفعول آن را «اسم ربك‏» شمرده‏اند (۱۳) ; اما این نظر مردود است; زیرا:

اولا در هیچ جای قرآن، مفعول «اقرا» با «باء» همراه نیامده است و آن را با «سبح‏» نمی‏توان قیاس كرد; زیرا مفعول آن به هر دو صورت، با «باء» و بدون «باء» بكار رفته است (۱۴) .

ثانیا «اقرا» را به معنای «اذكر» یا «ادع‏» گرفتن با معنای لغوی آن بیگانه بوده و در هیچ جای قرآن بدان معانی بكار نرفته است.

ثالثا آن معانی با روایات تفسیری مربوط به آیه ناسازگار است; زیرا در آن روایات آمده است كه پیامبر صلی الله علیه وآله در برابر فرمان «اقرا» جبرئیل‏علیه السلام گفت: «ما انا بقاری‏» و بدیهی است كه مراد پیامبر صلی الله علیه وآله از این سخن آن نبوده كه من نمی‏توانم نام پروردگار را یاد كنم یا بخوانم (۱۵) ; چون او همواره نامش را یاد می‏كرده و می‏خوانده است. بلكه مراد آن بوده است كه خواندن از روی نوشته را نمی‏دانم.

۲- «مایوحی الیك‏»: بسیاری از مفسران مانند فخر رازی و طباطبائی كلمه یا جمله مقدری نظیر «القرآن‏» یا «مایوحی الیك‏» را مفعول «اقرا» دانسته و «باء» را در «باسم ربك‏» باء ملابسه گرفته‏اند.

---