نگرانیهای هانتینگتون

هانتینگتون در بررسی مسائل هویتی جامعه امریکا, به یک اصل بسیار مهم باور دارد و آن این که هویت ملی مردم ایالات متحده در طول تاریخ دستخوش تغییر شده است نکته بسیار مهم در روند تغییر هویت ملی در ایالات متحده, این است که بین میزان تهدیدات ــ به ویژه خارجی و امنیتی ــ و استحکام هویت ملی یک رابطه مستقیم وجود دارد

به اعتقاد صاحبنظران امریکایی جامعه امریکا تداوم حیات خود را تاکنون بیش‌ازهرچیز به هویت ملی امریکایی مدیون بوده که در یکپارچگی و اقتدار کشور نقشی تعیین‌کننده داشته است. از نظر آنها، هویت امریکایی علیرغم‌آنکه توانست حدود سیصد سال به‌گونه‌ای قدرتمند و مستقل از سایر فرهنگها، جمعیت زیادی را به خود جذب کند اما از آسیب‌پذیریهای عمده‌ای نیز رنج می‌برد. ساموئل هانتینگتون نظریه‌پرداز معروف برخورد تمدنها و حامی سرسخت تفوق تمدن و فرهنگ امریکایی بر جهان، اکنون خبر از تهدیداتی علیه هویت امریکا می‌دهد که به‌هیچ‌وجه کم‌اهمیت نیستند. «جنبش تخریبگران امریکا» عنوانی است که هانتینگتون به سیاستهای فرهنگی دولتمردان امریکا برای تقویت و حمایت از هویتهای نیمه‌ملی می‌دهد. دو زبانگی، چندگانگی فرهنگی، تنوع مهاجران، تابعیتهای دوگانه، پایان جنگ سرد و نبودن دشمن عمده خارجی، نیاز پیروزیهای انتخاباتی به حمایت از اقلیتهای نژادی و فرهنگی و... عمده عواملی هستند که هانتینگتون آنها را به‌عنوان تهدیدکننده‌های هویت امریکایی مورد بحث قرار می‌دهد. آیا امریکا در آستانه یک تحول هویتی قرار دارد؟ به‌نظر می‌رسد برای پاسخ به این سوال، پژوهشهای بیشتری مورد نیاز است.

ساموئل هانتینگتون در سال ۲۰۰۴.م کتابی تحت عنوان ما کیستیم؟[i] به بازار نشر روانه کرد که همچون کتاب برخورد تمدنهای وی موجب بروز بحثها و جدلهای فراوانی در محافل دانشگاهی و پژوهشی ــ به‌ویژه در داخل ایالات‌متحده ــ گردید. هانتینگتون که درحال‌حاضر ریاست آکادمی منطقه‌ای و بین‌المللی دانشگاه هاروارد را برعهده دارد، در این کتاب به کنکاش پیرامون مساله‌ای می‌پردازد که معتقد است در سالهای آتی عدم دقت در رفع آن موجب نابودی و پاره‌پاره‌شدن ایالات‌متحده خواهد شد. محور اصلی بحث در کتاب «ما کیستیم؟» را همانگونه که از عنوان کتاب برمی‌آید، موضوع «هویت» تشکیل می‌دهد. حال اگر از یک دیدگاه انتقادی و سلبی به موضوع فوق نگریسته شود، می‌توان گفت محور اصلی کتاب درواقع «بحران هویت» در امریکا است. نویسنده در کتاب خود، سران ایالات‌متحده را متهم می‌کند که با اجرای سیاستهای نابجا، این کشور را با بحرانهای بزرگ هویتی مواجه ساخته‌اند. به‌زعم هانتینگتون، امریکا درحال‌حاضر به سمت جامعه‌ای چندفرهنگی و چندزبانی در حال حرکت است که تداوم این روند تا چند دهه آینده کشور امریکا را به شکلی درمی‌آورد که به‌هیچ‌عنوان شباهتی به جامعه اولیه ایالات‌متحده و آرمانهای آن نخواهد داشت. گفتار پیش ‌رو به بررسی چالشهای پیش ‌روی هویت امریکایی از نگاه هانتینگتون می‌پردازد که عمدتا در کتاب اخیر وی به آنها اشاره شده است.

هرچند در سالهای اخیر نویسندگان متعددی با مشربهای فکری متفاوت به بررسی چالشهای هویتی جامعه امریکا پرداخته‌اند اما بررسی این مساله و آگاهی از اعتقاد یک نویسنده امریکایی که اتفاقا حامی پروپاقرص سیاستهای دولت این کشور و به‌اصطلاح یک میهن‌پرست دوآتشه نیز هست، جالب توجه خواهد بود.

هانتینگتون در بررسی مسائل هویتی جامعه امریکا، به یک اصل بسیار مهم باور دارد و آن این‌که هویت ملی مردم ایالات‌متحده در طول تاریخ دستخوش تغییر شده است. نکته بسیار مهم در روند تغییر هویت ملی در ایالات‌متحده، این است که بین میزان تهدیدات ــ به‌ویژه خارجی و امنیتی ــ و استحکام هویت ملی یک رابطه مستقیم وجود دارد. دراین‌صورت به هر میزان که تهدیدات امنیتی بزرگتر و شدیدتر باشند، هویت ملی امریکاییان نیز به همان میزان برجسته‌تر و مستحکم‌تر خواهد بود. دراین‌میان هانتینگتون در طول سالهای اخیر بروز تهدیداتی چون جنگهای داخلی امریکا، جنگ جهانی دوم، جنگ سرد و حادثه یازدهم سپتامبر را عوامل تقویت‌کننده هویت ملی می‌داند. این مساله را می‌توان به زبان ساده چنین ابراز داشت که هرگاه یک امریکایی احساس خطر کند، درواقع با این احساس خطر به هویت ملی خود اهمیت می‌دهد اما به محض مرتفع‌شدن خطر مذکور، گویی مبحث هویت ملی به فراموشی سپرده می‌شود.

مساله بسیار مهم دیگر در نگاه هانتینگتون در بحث از هویت ملی امریکاییان، توجه به مقوله نژاد و قومیت است. وی اساسا جامعه اولیه امریکا را دارای ویژگی انگلو ــ پروتستانی می‌داند؛ بدین‌معناکه ساکنان اولیه ایالات‌متحده هرچند از فرهنگها و نژادهای مختلفی بودند اما فرهنگ اصلی و حاکم بر آنها، فرهنگ انگلو ــ پروتستانی بود. عوامل اصلی تشکیل‌دهنده فرهنگ مذکور نیز عبارتند از: زبان انگلیسی، دین مسیح، برداشت انگلیسی از قانون و هیات حاکمه و ارزشهای پروتستانی. در نگاه هانتینگتون به دلیل این فرهنگ و ویژگیهای فوق‌الذکر بود که میلیونها نفر جهت ادامه زندگی به امریکا مهاجرت نمودند. فرهنگ انگلو ــ پروتستانی آنقدر قدرتمند بود که در طول سه قرن اخیر تمام خارجیان و تازه‌واردین به ایالات‌متحده را حول محور خود گرد آورد و باعث تمایز امریکاییها از سایر ملل و اقوام گردید. اما دغدغه اصلی هانتینگتون که در سراسر کتاب به آن می‌پردازد، درواقع عوامل بالقوه و بالفعلی هستند که فرهنگ اصلی حاکم بر ایالات‌متحده، یعنی فرهنگ انگلو پروتستانی را تهدید می‌کنند. وی تعریف خود از فرهنگ انگلو ــ پروتستانی را معادل با انگلوساکسونها نمی‌داند اما معتقد است درهرصورت باید فرهنگ انگلو ــ پروتستانی که بزرگترین دستاورد تاریخی امریکا است، حفظ و تقویت شود؛ چراکه تنها در پرتو حفظ این فرهنگ است که تداوم حیات جامعه امریکایی ممکن خواهد بود.

اما به‌راستی چه اتفاقی افتاده است که امثال هانتینگتون نگران «هویت امریکایی» شده‌اند. شاید مثال زیر در این زمینه روشنگر باشد. در یک مسابقه فوتبال که در سال ۱۹۹۸ بین دو تیم ایالات‌متحده و مکزیک برگزار شد، نزدیک به نودهزار نفر از حاضران در ورزشگاه پرچم مکزیک را در دست داشتند. تماشاگران هنگامی‌که سرود ملی امریکا پخش می‌شد، همگی فریاد می‌کشیدند و نشانه‌ای از احترام به سرود ملی امریکا در جو حاکم بر ورزشگاه ملاحظه نمی‌شد. با آغاز‌ بازی، تماشاگران هرچیز در دست داشتند از قبیل قوطی، میوه و... را به سمت بازیگران امریکایی پرتاب می‌کردند. فقط عده کمی در ورزشگاه با حمل پرچم امریکا از تیم ایالات‌متحده حمایت می‌کردند. اما طرفداران مکزیکی که فضای استادیوم را اشغال کرده بودند، به آنها حمله کردند و مانع از آن شدند که آنها به تشویق تیم امریکا بپردازند. اما نکته بسیار جالب و حائز اهمیت این بود که مسابقه مذکور در شهر لس‌آنجلس برگزار شده بود نه در مکزیکوسیتی. همین نکته که بازی‌کردن در لس‌آنجلس دیگر یک بازی خانگی برای امریکا محسوب نمی‌شود، سرآغاز دغدغه‌های بسیاری از روشنفکران، سیاسیون و حتی مردم عادی در ایالات‌متحده شد. کتاب «ما که هستیم؟» نوشته ساموئل هانتینگتون را می‌توان یکی از جدیدترین و درعین‌حال مهمترین تحقیقات و پژوهشها درخصوص بحران هویت ملی در ایالات‌متحده دانست. این کتاب از سوی دیگر نیز قابل تامل است؛ چراکه از سوی یک طرفدار جدی فرهنگ امریکایی نگاشته شده است. هانتینگتون در کتابش به شرح و بسط مسائل مرتبط با هویت، بحران هویت ملی، توضیح هویت غیرملی، هویت امریکایی و مولفه‌های آن، فرهنگ انگلو ــ پروتستان، نقش مذهب (مسیحیت) در هویت امریکایی و... می‌پردازد اما بحث درخصوص چالشهای پیش ‌روی هویت امریکایی درواقع مهمترین بخش از کتاب را به خود اختصاص می‌دهد. در ادامه برآنیم تا دریابیم تهدیدات موثر علیه هویت امریکایی در نگاه ساموئل هانتینگتون کدامند.

● زمینه‌ها

هانتینگتون اوج هویت ملی امریکا را با دوران ریاست‌جمهوری جان. اف. کندی مرتبط می‌داند آنجاکه اعلام کرد: «نپرسید کشورتان برای شما چه‌کاری می‌تواند بکند، بپرسید شما چه‌کاری برای کشورتان می‌توانید انجام دهید.» در این سالها امریکاییها مردمی بودند با حقوق برابر، مستحیل در فرهنگ انگلو ــ پروتستانی و متعلق به اصول لیبرال ــ دموکراسی. اما با ورود به دهه ۱۹۶۰ رخدادهایی به وقوع پیوست که جوهره هویت امریکایی را با تهدیداتی مواجه ساخت. در آن سالها جنبشهایی شروع به فعالیت کردند که امریکا برای آنها یک جامعه ملی برخوردار از فرهنگ، مذهب و آرمانهای مشترک نبود بلکه در نگاه آنان ایالات‌متحده مجتمعی از نژادها و فرهنگهای نیمه‌ملی مختلف بود که در آن افراد نه با ملیت مشترک بلکه با گروه نژادی یا قومی که در آن عضویت داشتند، هویت می‌یافتند. تهدیدکنندگان هویت امریکایی، برنامه‌هایی را ترویج می‌کردند تا جایگاه و نقش گروههای فرهنگی، نژادی و قومی نیمه‌ملی را تقویت کنند. آنها تازه‌واردین به امریکا را تشویق و تحریک می‌نمودند تا فرهنگ زادگاهشان را حفظ کنند. این گروهها توانستند به‌تدریج کتابهای آموزشی را براساس دیدگاه خود دوباره‌نویسی کنند. به‌این‌طریق جایگزینی تاریخ ملی با تاریخ گروههای نیمه‌ملی اجباری گردید. در ادامه زبان انگلیسی نقش و تاثیر خود را در زندگی امریکاییها از دست داد و آموزش و ترویج زبانهای دوم شدت گرفت. برنامه‌هایی در اولویت قرار گرفت که از شناسایی قانونی حقوق گروهها و از اولویت نژادی در مقابل حقوق فردی که در کانون آرمان امریکایی قرار داشت، حمایت می‌کرد. تهیه‌کنندگان برنامه‌های فوق اعمال خود را با تئوریهایی نظیر چندفرهنگ‌گرایی و این دیدگاه که در ارزشهای امریکایی به جای یکپارچگی باید تنوع و گوناگونی برجسته شود، توجیه می‌کردند. به‌نظر هانتینگتون تاثیر جمعی این تلاشها، درنهایت تخریب هویت امریکایی و برتری‌دادن به هویت نیمه‌ملی بود. در این بین اولویت نژادی، گرایش به دو زبانه بودن، چندفرهنگ‌گرایی، مهاجرت، تاریخ ملی، زبان انگلیسی به‌عنوان زبان رسمی، و اروپامحوری،[ii] همگی سلاحهایی هستند که در جنگ بین تهدیدکنندگان و طرفداران ماهیت هویت امریکایی به کار می‌روند. به‌نظر نگارنده کتاب، عناصر اصلی نبرد مذکور سیاستمداران، روشنفکران، نخبگان و رهبران گروههای نیمه‌ملی، بروکراتها و قضات هستند. در گذشته ــ دوران پادشاهی و استعمار ــ حکومتها با فراهم‌کردن منابعی برای گروههای اقلیت، سعی می‌کردند توان دولت را در اجرای سیاست «تفرقه‌بینداز و حکومت‌کن» تقویت نمایند. اما دولتها و حکومتهای ملی برعکس سعی کردند وحدت و آگاهی ملی مردم را افزایش دهند. به‌همین‌دلیل این حکومتها به سرکوب هواداران منطقه‌های نیمه‌ملی و قومی ‌پرداختند، بر کاربرد زبان ملی تاکید ‌کردند و امتیازاتی را به حامیان معیارهای ملی اختصاص ‌دادند. اما در سالهای بعد به‌ویژه با شروع دهه‌های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ میلادی، ورق برگشت و دولتمردان امریکایی، برخلاف گذشته، معیارهایی را ترویج ‌نمودند که آگاهانه در زمینه تضعیف هویت فرهنگی و آرمانی امریکا، تقویت هویت‌ نژادی، قومی و سایر هویتهای نیمه‌ملی طراحی شده بودند.

در نگاه هانتینگتون اقدامات انجام‌گرفته از سوی دولتمردان ایالات‌متحده را باید به‌عنوان تلاشهای صورت‌گرفته از سوی رهبران یک ملت جهت تخریب ملتی که بر آن حکومت می‌کنند، تلقی کرد. هانتینگتون عوامل متعددی را در ظهور جنبش تخریبگران هویت ملی امریکایی دخیل می‌داند. در مرحله نخست، قدرت‌گیری جنبش فوق در ایالات‌متحده همگام و معاصر با رشد هویتهای نیمه‌ملی در سراسر جهان بود. این امر نیز به‌نوبه‌خود با تحولات سریع اقتصاد جهانی و ارتباطات پیوند داشت. دومین عامل پایان جنگ سرد بود. قدرتهای جهانی توانسته بودند تحت حاکمیت نظام جهانی حاکم بر دوره جنگ سرد، به تقویت هویتهای ملی و تضعیف فرهنگهای نیمه‌ملی بپردازند اما با پایان‌یافتن جنگ سرد و حذف ابرقدرت کمونیستی، تقریبا بزرگترین و مهمترین عامل در تقویت وحدت ملی و هویت ملی در امریکا از دست رفت. وی سومین دلیل را مبارزات انتخاباتی در امریکا می‌داند؛ چراکه کاندیداها به‌ویژه در انتخابات ریاست‌جمهوری جهت کسب آرای مهاجران و گروههای قومی شعارهایی سر می‌دهند که معمولا به نفع گروههای نیمه‌ملی و در جهت تضعیف هویت ملی هستند.

داود راکی

پی‌نوشت‌ها

* در نگارش مقاله حاضر از منبع زیر استفاده شده است: ساموئل هانتینگتون، چالشهای هویت در امریکا، ترجمه: محمودرضا گلشن‌پژوه، حسن سعید کلاهی خیابان و عباس کاردان، تهران، موسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین‌المللی ابرار معاصر تهران، ۱۳۸۴

[i]ــ نام اصلی و مشخصات کامل کتاب به زبان انگلیسی:

Who Are We? America’s Great Debate. By: Samuel P. Huntington, ۲۰۰۴

[ii]- Euro Centerism.

[iii] - Ralph Yarborough.

[iv]ــ حدودا دوازده رفراندوم.

[v] - Tagalog (مردم جزیره‌ای در شمال فیلیپین)

[vi]- Multiculturalism.

[vii]- Ampersands :فرامهاجران

[viii]ــ بومیان امریکای لاتین.

[ix]- The Evil Empire.

---