كودتا در كشور همسایه

گزارش سال ۱۳۳۷

۱۶ روز پس از آغاز سال، اسناد طلاق شاه و ثریا در آلمان تسلیم ثریا شد. شاه از بودجه دولت ماهیانه سی هزار تومان به ملكه سابق اختصاص داد. در ۲۲ فروردین ماه با آتش سوزی در چهار مخزن نفت پالایشگاه آبادان در حدود ۱۰ میلیون بشكه نفت آتش گرفت و گروهی از كاركنان در آتش سوختند و خسارت های فراوانی به جا ماند. اعتصاب ۲۳ فروردین ماه رانندگان تاكسی و سواری نشان از نارضایتی رانندگان از بی توجهی دولت به وضعیت معاش آنان داشت. این اعتصاب با افزودن پنج ریال به نرخ كرایه ها پایان گرفت.

در اواخر فروردین ماه نیز كارخانه داروسازی تولیدارو كه بزرگترین كارخانه داروسازی در خاورمیانه بود، آغاز به كار كرد.

در ۸ اردیبهشت ماه شركت ملی نفت ایران با شركت «پان آمریكن پترولیوم» قراردادی برای تولید و فروش نفت ایران امضا كردند كه ۷۵ درصد از منافع حاصله به ایران تعلق می گرفت.

۲۱ اردیبهشت ماه خسرو روزبه چهره نظامی و سرشناس حزب توده ایران به جوخه اعدام سپرده شد. او از افسران تحصیلكرده ارتش بود كه مسئولیت شاخه نظامی حزب را نیز بر عهده داشت.

فعالیت های هسته ای ایران با قرارداد نصب راكتور اتمی دانشگاه تهران در تاریخ ۲ خردادماه آغاز شد و در ۶ خردادماه اساسنامه آژانس بین المللی انرژی اتمی به تصویب مجلس شورای ملی رسید.

در تیرماه رادیو قاهره به تبلیغ از سیاست های جمال عبدالناصر اقدام به پخش خبرها و تحلیل هایی علیه شاه ایران نمود كه این مسئله با عكس العمل تند ایران روبه رو شد. این درگیری سیاسی را می توان تبلور رقابت و كشمكش آمریكا و شوروی در خاورمیانه تعبیر كرد.

مهم ترین خبر خارجی منطقه در روز ۲۳ تیرماه اتفاق افتاد. بامداد این روز در حالی كه رهبران ایران، تركیه و پاكستان و وزیران امور خارجه آمریكا و انگلیس در استانبول منتظر ملك فیصل پادشاه عراق و نوری السعید نخست وزیر آن كشور بودند، گروهی از افسران موسوم به افسران آزاد عراقی، به رهبری ژنرال عبدالكریم قاسم و سرهنگ عبدالسلام عارف در عراق كودتا كردند و در همان روز ملك فیصل پادشاه عراق، نایب السلطنه، ولیعهد، نخست وزیر و عده زیادی از سران آن كشور را به قتل رساندند و رژیم سلطنتی عراق را منحل و رژیم جمهوری برقرار كردند.

این رویداد خشونت بار كه نخستین روز آن با كشتاری دهشتناك همراه بود، واكنش های دامنه دار بین المللی را در پی داشت. در حالی كه آمریكا روی پیمان بغداد - سنتوی بعدی- سرمایه گذاری ویژه ای كرده بود، آشكارا ناخرسندی و خشم خود را از این كودتای نظر به چپ نشان داد! این كودتا بلافاصله مورد استقبال و پشتیبانی رژیم قاهره و شخص ناصر قرار گرفت. اتحاد جماهیر شوروی هم كه نمی توانست خوشحالی خود را پنهان كند، فردای كودتا، حكومت جدید را به رسمیت شناخت. شاه ایران كه در آن هنگام در استانبول به سر می برد، بازگشت خود را چند روزی به عقب انداخت. وی كه به شدت ترسیده بود، می خواست پیش از بازگشت به كشور آثار و تبعات این كودتای چپ را در كشور و رژیم سلطنتی خود ارزیابی نماید.

در آخرین روز تیرماه سرلشكر قرنی به سه سال زندان و اخراج از ارتش محكوم شد. دادستان ارتش - آزموده- در بیانیه ای به همین مناسبت جرم وی را به مراتب خطرناك تر از توطئه سازمان نظامی حزب توده ارزیابی كرد و گفت هدف وی براندازی دولت و به دست گرفتن حكومت بود.

با بیرون رفتن رژیم عراق از پیمان دفاعی بغداد كشورهای عضو در حالی كه غافلگیر شده بودند در لندن تشكیل جلسه دادند و در مورد ادامه كار این پیمان به بحث و بررسی پرداختند. مناقشات بین ایران و عراق تازه آغاز شده بود، هر چند كه در ۱۸ مردادماه دولت عراق آمادگی خود را برای رفع اختلاف با ایران اعلام كرد، اما در نخستین روز شهریورماه گروهی از هواداران رژیم نوپای این كشور در مقابل سفارت ایران در بغداد تظاهرات خشونت باری برگزار كردند. متجاوزان با حمله به داخل سفارت ضمن بر جا گذاشتن خسارت، عكس های شاه را آتش زدند. در واكنشی متقابل و در واپسین روز تابستان عده ای از عشایر عراق كه اكثریت آنها را شیعیان تشكیل می دادند وارد خاك ایران شدند و تقاضای پناهندگی كردند. مطبوعات عراقی با لحنی تند و گزنده سیاست های خارجی شاه و نزدیكی او به آمریكا را به باد انتقاد گرفتند.

در ۱۴مردادماه ساختمان جدید فرودگاه بین المللی مهرآباد گشایش یافت و در ۱۱ مهرماه نخستین فرستنده تلویزیونی ایران مشغول به كار شد. با راه اندازی این فرستنده نخستین رسانه تصویری پا به عرصه وجود نهاد. همچنین در این ماه نخست وزیر لایحه «از كجا آورده ای» را تقدیم مجلس كرد. براساس این لایحه كلیه دولتمردان بایستی با سند و مدرك ثابت كنند كه دارایی خود را از كجا آورده اند؟

در ۹ آبان ماه و در گرما گرم جنگ سرد در جهان دوقطبی دولت شوروی با تسلیم یادداشتی به وزارت امور خارجه ایران مخالفت شدید خود را با انعقاد قرارداد نظامی ایران و آمریكا اعلام كرد. حكمت وزیر امور خارجه نیز ادعای شوروی را خلاف واقع خواند و گفت پیمان نظامی ایران و آمریكا صرفاً جنبه دفاعی دارد. در آبان ماه این سال دولت به تعدادی از زاغه نشینان جنوب تهران خانه های نوساز واگذار كرد تا بدین ترتیب مشكل حاشیه نشینی شهر تهران را سروسامان دهد.

در ۳ آذرماه شاه كند بودن و عدم جدیت نمایندگان مجلس در تصویب لوایح پیشنهادی را به شدت مورد انتقاد قرار داد، مجلس نیز با یك واكنش سریع ۲۰ لایحه دولت را تصویب كرد. لایحه مالك و مستاجر نیز در این ماه به مجلس رفت و حق سرقفلی به رسمیت شناخته شد.

در آغاز زمستان این سال و در اوج جنگ سرد كه عصر یخبندان سیاسی در جهان را پدید می آورد، بغداد شاهد تظاهرات گسترده ای در مخالفت با شاه ایران و سیاست خارجی آمریكا در منطقه بود. در همین رابطه سفیر عراق در قاهره به دولت ایران حمله كرد و ایران نیز به طور رسمی به اقدامات عراق نسبت به ایران اعتراض كرد.

دی ماه این سال را می توان ماه تكاپوی فرهنگی نامید. از مهمترین رویدادهای فرهنگی این ماه می توان به برگزاری جشن هزار و صدمین سالگرد رودكی، ورود پروفسور هانری كربن دانشمند و خاورشناس فرانسوی به ایران، برگزاری كنگره ۲۵ قرن تاریخ ایران و راه اندازی دومین ایستگاه تلویزیونی تهران و همچنین گشایش دانشگاه اهواز اشاره كرد.

۱۵ دی ماه در ادامه تنش بین ایران و دولت كودتاگر عراق، درگیری های نظامی پراكنده ای بین مرزبانان ایرانی و شرطه های عراقی در مرز كشور روی داد. اما سیاست خارجی در هر دو كشور اجازه نداد تا دامنه درگیری ها به جنگی گسترده و تمام عیار تبدیل شود. به رغم آتش بس موقت خواهیم دید درگیری بین دو كشور سال ها به مثابه آتش زیر خاكستر باقی ماند.

در ۸ بهمن ماه، ایران كه با توجه به بیرون رفتن عراق از پیمان بغداد نقش پررنگ تری ایفا می كرد، به پیشنهاد كشورهای عضو، پذیرفت كه مركز اتمی پیمان، به تهران انتقال یابد. همچنین در ۱۲ بهمن ماه موافقتنامه همكاری بین دولتین ایران و آمریكا در مورد استفاده غیرنظامی از انرژی اتمی به تصویب مجلس شورای ملی رسید.

هرچه روابط ایران و آمریكا نزدیك تر و بیشتر می شد، نارضایتی شوروی هم آشكارتر می شد. خروشچف صدر هیات رئیسه شوروی، با حمله شدید به ایران اعلام كرد این كشور به پایگاه نظامی آمریكا تبدیل شده است. وی با صراحت اعلام نمود شاه ایران عروسك خیمه شب بازی آمریكا است!

ایران در واكنش به سخنان خروشچف به دولت شوروی اطلاع داد آن قسمت از پیمان ۱۹۲۱ كه به نیروهای شوروی اجازه ورود به خاك ایران را می داد، از درجه اعتبار ساقط و كان لم یكن می داند. روزنامه دولتی پراودا چاپ مسكو، اقدام ایران در لغو مواد ۵ و ۶ عهدنامه ۱۹۲۱ را بیهوده دانست. با انعقاد پیمان دفاعی كه یك سوی آن آمریكا و سوی دیگرش ایران، پاكستان و تركیه بودند، رادیو مسكو و سایر رادیوهای كشورهای كمونیستی حملات تندی را به ایران آغاز و تهدید نمودند ایران نمی تواند و حق ندارد به پایگاهی علیه شوروی در منطقه تبدیل شود.

این سال در حالی پایان گرفت كه شاه ایران به دلیل نزدیكی بیش از حد به سیاست خارجی آمریكا مورد حملات تند و گزنده كشورهای بلوك شرق قرار داشت و وزیر خارجه وی در حال پاسخ گویی و جنگ سرد با آن كشورها بود.