شناخت خواص ”گیاهان داروئی“

با توسعه صنایع داروئی در اوایل قرن بیستم, داروهای گیاهی تا حد زیادی اعتبار و ارزش خود را نسبت به داروهای جدید صناعی در بین اطباء از دست دادند اما در دهه اخیر اقبال دوباره ای برای مصرف داروها و فرآورده های گیاهی ـ طبیعی به وجود آمده است

گیاهان از همان آغاز تمدن بشری در درمان‌های داروئی به‌کار برده می‌شدند و حتی بعضی از مشتقات آنان مانند آسپرین، رزپین و گلیکوزیدهای قلبی نقاط اتکای اصلی در دارودرمانی بوده‌اند.

امروزه نیز داروهای گیاهی سهم بزرگی از فرآورده‌های داروئی تجارتی ساخته شده را به‌خود اختصاص داده‌اند که برای مثال می‌توان افدرین از گیاه افدرا، دیژیتوکسین از گل انگشتانه، سالیسین از درخت بید و رزرپین از گل مار را نام برد و حتی کشف داروی ضدسرطان Paclitanel از گیاه سرخدار، بر نقش گیاهان به‌عنوان یک منبع جاودانه برای طب مدرن تأکید مضاعفی می‌باشد.

اگر چه با توسعه صنایع داروئی در اوایل قرن بیستم، داروهای گیاهی تا حد زیادی اعتبار و ارزش خود را نسبت به داروهای جدید صناعی در بین اطباء از دست دادند. اما در دهه اخیر اقبال دوباره‌ای برای مصرف داروها و فرآورده‌های گیاهی ـ طبیعی به‌وجود آمده است. در این میان از آنجائی‌که با وجود فلور متنوع گیاهی ایران، هنوز گیاهان داروئی به‌صورت کاملاً علمی و مستند معرفی نشده‌اند، نگاهی داریم به ویژگی‌ها، محل رویش، کاربرد درمانی و آثار گیاهان گلپر، خوانسار، گون و ترخون.

● گلپر

Heracleum Persicum

Desf. ex Fischer

glabrescens Boiss. & Hohen,

Heracleum pubescens

Rech. F. (Umberliferae)

Persian cow-parsnip

ریخت‌شناسی گیاه: گلپر گیاهی کوهستانی، دوساله و یا سه‌ساله و یا پایا است که ارتفاع آن به ۱۲۰ـ۵۰ سانتیمتر می‌رسد. با ساقه ایستاده، بسیار ضخیم، منشعب، دارای شاخه‌های منتهی به گل‌آذین‌های چتری وسیع و گسترده است. برگ‌ها به رنگ سبز تیره. سطح زبرین فاقد کرک، پهنک بزرگ و گسترده، ۱ یا ۲ بار تقسیمات شانه‌ای عمیق، گل‌ها به رنگ سفید، میوه در سطح پشتی فشرده، مسطح، شامل حاشیه‌ای پهن و پره‌های نازک است.

محل رویش: ارتفاعات البرز در دره کرج، گچسر، ارتفاعات شمیران، اوشان، طالقان، دماوند، پائین ارتفاعات دنا، آذربایجان، همدان و خوانسار می‌روید.

زمان برداشت: برگ‌های گلپر در تابستان (موقعی‌که کاملاً رسیده‌اند) و میوه آن‌را در پائیز محصول‌برداری می‌کنند.

قسمت مورد استفاده: میوه

کاربرد درماین: پودر میوه جهت رفع نفخ و ناراحتی‌های سوءهضم ناشی از نفخ به‌کار می‌رود.

احتیاط مصرف: مصرف مقادیر زیاد به‌دلیل ایجاد طپش قلب ممنوع می‌باشد.

مصرف غذائی: به‌عنوان ادویه مصرف می‌شود.

● گز خوانسار ـ گزانگبین

Astragalus

(adscendens Boiss. & Hausskn. (Papilionaceae

ریخت‌شناسی گیاه: درختچه‌ای چندساله و خودرو با ساقه چوبی است که ارتفاع آن به ۱ـ۵/۰ متر می‌رسد. ساقه‌های چوبی از این گیاه منشعب و به‌تدریج بر تعداد آنها در قسمت‌های فوقانی افزوده می‌شود. رشد شاخه‌ها بیشتر در جهت افقی و کمی متمایل به طرف بالاست. انتهای شاخه‌های کرکدار، گل‌ها به رنگ سفید متمایل به زرد و هر دو پایه گل بر روی یک نهنج کرکدار قرار دارند. باید توجه داشت تولید گز خوانسار توسط فعالیت حشره‌ای به نام Psylla cyamophila (Psyllidae) بر روی این گیاه انجام می‌گیرد. این حشره در مرحله پورگی، گزانگبین را به‌صورت رشته‌های خمیری شفاف و بیرنگ نخی شکل دفع می‌کند و این رشته‌ها در مجاورت هوا منجمد شده و رنگ سفید شکری به‌خود می‌گیرند.

محل رویش: گیاه معمولاً در منطاق کوهستانی زاگرس از غرب ارومیه تا زردکوه و سبزکوه بختیاری پراکندگی دارد.

قسمت مورد استفاده: مان

ترکیبات شیمیائی: ساکارید (فروکتوز) موسیلاژ

مصرف غذائی: از موارد اصلی تشکیل‌دهنده شیرینی سنتی گز اصفهان می‌باشد و در تهیه فرمول‌های غذائی کودکان به‌کار می‌رود.

● گون

Astragalus

(spp. (Leguminosae

Tragacanth, Feal bromm, Locoweed

(از گونه‌های مختلف این گیاه در ایران استفاده سنتی می‌شود این جنس در ایران ۸۰۰ گونه گیاهی دارد)

ریخت‌شناسی گیاه: گیاه علفی یا درختچه‌ای است که برگ‌های مرکب، تک‌شانه‌ای باریک یا دارای چند جفت برگچه، معمولاً کامل و دمبرگ غیرمنتهی به پیچک است. از باارزش‌ترین زیرجنس‌های گون Subgenus Tragacanth می‌باشد که دربرگیرنده گون‌های تیغی و کتیراده است. کتیرا صمغ طبیعی تراوش شده یا به‌دست آمده از گونه‌های مختلف گون می‌باشد که به‌وسیله بریدگی در قسمت تنه و شاخه گیاه به‌دست می‌آید. کتیرا معمولاً نازک، پهن، مسطح، کم و بیش انحنادار و نواری شکل، به رنگ‌های سفید یا زرد کمرنگ، شفاف و بدون مزه می‌باشد.

محل رویش: گونه‌های مولد کتیرا بیشتر در مناطق گرم و اراضی خشک و بایر و کوهستانی می‌رویند. بهترین نمونه کتیرا که ارزش اقتصادی دارد از جنوب آسیا به‌خصوص ایران به‌دست می‌آید. این گیاه معمولاً در مناطق کوهستانی زاگرس از غرب ارومیه تا زردکوه و سبز کوه بختیاری پراکندگی دارد.

قسمت مورد استفاده گیاه: گم (GUM)

کاربرد درمانی: تقویت‌کننده بدن و انرژی‌زا می‌باشد.

احتیاط مصرف: مصرف خوراکی این گیاه گاهی اوقات حساسیت‌های شدید ایجاد می‌کند و همچنین در اثر مصرف خارجی آن بروز درماتیت تماسی گزارش شده است.

ترکیبات شیمیائی: موادمعدنی، ساکارید

مصرف غذائی: گم گیاه به‌عنوان عامل تثبیت‌کننده و قوام‌دهنده در صنایع غذائی به‌کار می‌رود.

● ترخون

Atremisia dracumculus

(L. (Compositae

Wild dragon, Estragon, Tarragon

ریخت‌شناسی گیاه: گیاه دارای برگ‌های دوقسمتی و یا کامل، کپه گل در آن بسیار کوچک، برگشته، با گل‌آذین خوشه‌ای و برگ‌های گریبانی کم‌شمار، گل‌های زردرنگ، لوله‌ای و میوه و فندقه می‌باشد.

محل رویش: در نقاط مختلف ایران به‌صورت کاشته شده موجود می‌باشد.

زمان برداشت: در خردادماه و کمی قبل از گلدهی تا اواخر مردادماه جمع‌آوری می‌گردد.

قسمت مورد استفاده گیاه: قسمت هوائی و ریشه گیاه.

کاربرد درمانی: ضدکرم، بادشکن، مدر، اشتهاآور، مقوی معده و قاعده‌آور می‌باشد. برای تسکین دندان و برای درمان گازگرفتگی سگ هار به‌کار می‌رود.

احتیاط مصرف: استراگول که مهمترین بخش روغن گیاه است، در موش ایجاد تومور می‌کند.

ترکیبات شیمیائی: تانن، کومارین، فلاوونوئید، اسانس

مصرف غذائی: به‌صورت خاک یک ماده‌خوراکی است و همچنین به‌عنوان ادویه و چاشنی به‌کار می‌رود.