تجارت الکترونیکی در ایران, راهکاری برای برون رفت از بن بست

با ظهور اینترنت در ایران در محدوده سالهای ۱۳۷۵ ۱۳۷۴ و عرضه محدود آن در دستگاههای وابسته بدولت, پیدایش رسانه ای جدید در کشور آغاز گشت شاید در بدو امر دیدگاههای سختگیرانه نسبت به این رسانه جدید در بین مدیران دولتی باعث گشت که نوعی نگرش امنیتی نسبت به اینترنت شکل بگیرد ولی با رشد نیاز دستگاهها نسبت به خدمات شبکه اینترنت و پست الکترونیکی e mail در بین کاربران خصوصا در بخشهای تحقیقاتی و دانشگاهی, دولت نیز با نرمش بیشتری نسبت به توسعه دسترسی کاربران به اینترنت از خود واکنش نشان داد

با ظهور اینترنت در ایران در محدوده سالهای ۱۳۷۵ - ۱۳۷۴ و عرضه محدود آن در دستگاههای وابسته بدولت، پیدایش رسانه ای جدید در کشور آغاز گشت. شاید در بدو امر دیدگاههای سختگیرانه نسبت به این رسانه جدید در بین مدیران دولتی باعث گشت که نوعی نگرش امنیتی نسبت به اینترنت شکل بگیرد ولی با رشد نیاز دستگاهها نسبت به خدمات شبکه اینترنت و پست الکترونیکی (e-mail) در بین کاربران خصوصا در بخشهای تحقیقاتی و دانشگاهی، دولت نیز با نرمش بیشتری نسبت به توسعه دسترسی کاربران به اینترنت از خود واکنش نشان داد. بخاطر دارم که در سال ۱۳۷۵ هنگامی که در یکی از شرکتهای وابسته به یک وزارتخانه دولتی مشغول بکار بودم، بنابرنیاز شدید کاری و همچنین پاسخگویی به نیاز پرسنل پیمانکاران خارجی آن شرکت برای ارتباط عادی پست الکترونیکی با دفاتر مرکزی خود در خارج از کشور مجبور به تهیه دسترسی به شبکه اینترنت بودیم.

سرویس وب در آن زمان تازه در مرکز دیتا راه اندازی شده بود و علاوه بر آن مرکز یکی از ISP های وابسته بدولت نیز خدمات پست الکترونیکی را به متقاضیان واجد شرایط ارایه میکرد. برای دریافت یک اشتراک Dial-Up که امروزه هر نوجوانی با مبلغی ناچیز میتواند از باجه روزنامه فروشی محل نیز تهیه کند، مجبور بدریافت نامه از دفتر وزیر مربوطه خطاب به وزیر وقت پست و تلگراف و تلفن شده و پس از ارایه مستندات و تعهدات خاصی موفق به تهیه آن اشتراک گردیدیم. سایر موسسات و شرکتها نیز از این قاعده مستثنی نبودند و برای بسیاری از مدیران ارشد دستگاههای دولتی و خصوصی در آنزمان، واژه اینترنت و پست الکترونیکی تداعی کننده موضوعی گنگ و مبهم بود که فقط میدانستند به کامپیوتر مربوط میشود!

خاطرم بود در همانزمان در خلال یک ماموریت کاری به یکی از همسایگان جنوبی کشورمان، شاهد برنامه تلوزیونی بزبان عربی بودم که به کودکان و زنان خانه دار آموزشهای خاصی را برای استفاده از امکانات اینترنت ارایه میداد. کارتهای ویزیت اغلب بازرگانان و حتی تجار محلی خرده پا نیز حاوی یک آدرس پست الکترونیکی شخصی بود و هنگامیکه در جلسات و مذاکرات آنها از ما میخواستند که آدرس پست الکترونیکی خودمان را برای تبادل اطلاعات بیشتر به ایشان ارایه کنیم نتیجه آن فقط سرخ شدن گونه های ما بود! و جالب اینکه متخصصان همان کشور نیز ادعا داشتند که از نقطه ایده آلی که سایر کشورهای همسطح ایشان در آن قرار دارند هنوز فاصله زیآدی دارند و باید کار و تلاش بیشتری را در زمینه توسعه فناوریهای اطلاعات و امکانات ارتباطی در سطح اقتصاد کشورشان انجام دهند. اما روی دیگر سکه را نیز بایستی مورد توجه قرار دهیم. تا کنون کمتر به این موضوع توجه شده است که چرا رسانه ای مانند اینترنت در طول یک دوره کمتر از پنج سال توانست از لحاظ جذب مخاطب به نقطه ای برسد که در زمره یکی از پرمخاطب ترین رسانه ها خصوصا در بین جوانان باشد؟

در حال حاضر اینترنت در شهرهای بزرگ کشورمان به خانه بسیاری از افراد راه یافته و هر روز بتعداد مخاطبین آن در بین قشرهای مختلف افزوده میشود و این جای بسی خوشوقتی و امیدواری است. البته هنوز از لحاظ تعداد کاربران، ضریب نفوذ اینترنت در جامعه و نوع و کیفیت کاربری این رسانه در کشورمان دچار مشکلات جدی هستیم که به آن خواهم پرداخت. غرض از این مرور خاطرات اشاره به شکاف دیجیتالی است که بین کشورهای در حال توسعه مانند ایران و همسایگان ما و از سوی دیگر جوامع توسعه یافته ایجاد شده و متاسفانه روزبروز نیز در حال تعمیق است. مطالعه پیش زمینه های تاریخی پیدایش این شکاف در این مجال میسر نبوده و خارج از نیت نگارنده برای نگارش این مقاله است. وضعیت فعلی: مانند بسیاری از فناوریهای وارداتی در یک قرن گذشته، اینترنت نیز بشکلی شتابزده و بدون تعمق کافی از سوی متولیان مدیریت رسانه ها وارد کشور شد. مراجع تحقیقاتی و دانشگاهی کشور نیز در ابتدا صرفا به بعد علمی این رسانه پرداخته و متخصصین ارتباطات نیز از تاثیرگذاری عظیم این رسانه بر جامعه ایرانی و خصوصا بر جامعه کاری (Business Society) کشور غافل ماندند. شاید در ابتدا کمتر کسی میتوانست باور کند که انقلاب اطلاعاتی در کشورهای پیشرفته ممکن است تبعاتی به این گستردگی را برای جوامع در حال توسعه بهمراه داشته باشد. بهرصورت اینترنت نیز مانند یک کودک تازه متولد وارد خانه ای شد که از قبل برگ و نوایی برای استقبال از آن چیده نشده بود. روزی کسی از سر لطف این کودک را مورد نوازش قرار میداد و روزی دیگری از سر خشم اورا متنبه میساخت.

بهرحال روزهای زیادی گذشت تا امروز که غالب مراکز و موسسات دولتی و خصوصی کشور اهمیت حضور اینترنت در کشور را پذیرفتند و با وجود بسیاری از محدودیتهای سخت افزاری و نرم افزاری بازهم معتقد به استفاده از آن هستند. البته شرایط جهان نیز در طول دهه گذشته تغییرات بسیار زیادی کرد. شرایط زمان جنگ سرد بین ابرقدرتها جای خود را به موضوع جهانی شدن و یکپارچگی اقتصادی داده و سازمان تجارت جهانی مدعی تعریف زیرساختارهای اصلی دسترسی کشورها به بازارها و منابع اقتصادی شده است.پیدایش این جریان کشور مارا نیز تحت تاثیر خود قرار داده است. بطوریکه مدیران و برنامه ریزان ارشد اقتصادی کشور در حال حاضر معتقدند که برای بقاء در عرصه اقتصاد جهان مجبوریم از اقتصاد تک محصولی متکی بر تولید و صادرات نفت فاصله گرفته و با تولید کالا و خدمات مطلوب در کشور ضمن اشتغالزایی و ایجاد ارزش افزوده، با دسترسی به بازارهای بین المللی به افزایش درآمد سرانه ملی بپردازیم.

جهت رسیدن به این هدف، علاوه بر برنامه ریزی در جنبه های مختلف اقتصاد و صنعت نیازمند توسعه ارتباطات بین المللی، آگاهی از آخرین دستاوردهای علمی و صنعتی جهان، تربیت مدیران اقتصادی و تجاری مجهز به علم روز و ارایه اطلاعات صحیح و دقیق در سطح بازارهای هدف هستیم. هرچند نیل بهدف فوق بسیار آرمانگرایانه مینماید ولی در راه رسیدن به این هدف موانع زیادی بر سر راه متولیان امر وجود دارد. نیت نویسنده بررسی آندسته از معضلاتی است که بر سر راه ارتباطات موثر تجاری و دریافت، تولید و توزیع اطلاعات دقیق تجاری وجود دارد. مشکلات موجود در کشور ما بر سر راه توسعه تجارت الکترونیکی در سه بعد فرهنگی، اقتصادی و سخت افزاری قابل بررسی است.

▪ تنگناهای فرهنگی:

مانند بسیاری از جوامع درحال توسعه متاسفانه زیرساختارهای فرهنگی پذیرش فناوریهای نوین در کشورما غالبا بموازات توسعه و انتشار عمومی آن پدیده رشد نمیکند. جهت اثبات این مدعی توجه شما را جلب میکنم به فرهنگ رانندگی و اتومبیل، فرهنگ استفاده از تلفن همراه و فرهنگ استفاده از وسایل نقلیه عمومی و بسیاری موارد از این دست. در بخش عمومی جامعه غالب کاربران اینترنت را جوانان و نوجوانان تشکیل میدهند. شاید بزرگترین عامل رشد شتابان استفاده از اینترنت در کشور نیز مرهون توجه قشر جوان کشور ما به استفاده از این پدیده نو باشد. محدودیتهای اجتماعی از یکسو و نیاز جوانان به برخورداری از ارتباطات اجتماعی و همچنین نیاز به دسترسی به منابع اطلاعاتی ارزان قیمتی که بسهولت در دسترس باشد از سوی دیگر باعث شده است که اینترنت بعنوان رسانه محبوب بسیاری از جوانان درآید. طبق خبری که اخیرا در یکی از روزنامه ها خواندم ایرانیان در حال حاضر بیشترین علاقمندی را به چت کردن در محیط اینترنت دارند که این خود گواهی است بر ادعای فوق.

متاسفانه کاربرد اینترنت در بخش عمومی جامعه ما دارای کیفیت بسیار نازلی است که هنوز برنامه ریزی خاصی نیز جهت هدفمند کردن کاربری آن در این بخش جامعه بچشم نمیخورد. میزان صرف وقت و پول و همچنین پتانسیل بالای علاقمندی زنان و جوانان کشور ما به اینترنت میتواند عاملی باشد برای برنامه ریزی بهتر در جهت هدفمند کردن کاربری اینترنت در این قشر از جامعه. در صورت تحقق توسعه تجارت الکترونیکی در کشور با داشتن کاربرانی آگاهتر طبعا استفاده از امکانات تجارت الکترونیکی با اثربخشی بیشتری صورت پذیرفته و تاثیرات توسعه این پدیده سریعتر در عرصه اقتصاد کشور نمایان خواهد شد.

بطور مثال با وجود افزایش ترافیک و گرانی نسبی حمل و نقل شهری در اکثر شهرهای بزرگ هنوز اکثر مردم کشورهای خاورمیانه مایل به گردش در بازار و مشاهده حضوری کالا و سپس خرید آن هستند. در صورتیکه تجارت الکترونیکی و خرید اینترنتی (در آندسته از کشورها که مقدور است) میتواند بمیزان بسیار زیادی در کاهش ترافیک و اتلاف وقت و از سوی دیگر صرفه جویی در مصرف هزینه خریداران و فروشندگان شود. موضوع فوق پیش از توسعه تجارت الکترونیکی و همچنین همزمان با آن بایستی از سوی متولیان فرهنگسازی مورد توجه قرار گرفته و با پشتیبانی وسایل ارتباط جمعی نسبت به رواج فرهنگ استفاده از خرید اینترنتی در جامعه اقدام شود. اما در بین قشر متخصصین و مدیران کشور وضعیت فرهنگ کاربری اینترنت چگونه است؟ خوشبختانه با تلاشهای صورت پذیرفته در چندسال گذشته، پشتیبانی رسانه های جمعی و خصوصا مطبوعات تخصصی از فناوریهای اطلاعات و ارتباطات و همچنین نیاز انکارناپذیر دستگاهها و نهادهای کشور به ارتباط بین المللی از طریق اینترنت، امروزه کمتر مدیری را در کشور پیدا میکنید که با توسعه اینترنت و بهره گیری از سرویسهای آن در دستگاههای تحت پوشش خود مخالف باشد.

البته در بسیاری از بخشهای اقتصاد کشور هنوز تا نهادینه شدن کامل استفاده از فناوریهای اطلاعات و ارتباطات و در راس آن کاربردهای تخصصی اینترنت فاصله بسیار زیادی داریم.

استفاده از جنبه های کاربردی اینترنت در سازمانها و شرکتها بیش از هر چیز نیازمند پشتیبانی کامل مدیران ارشد هر مجموعه ایست. قطعا پشتیبانی کامل مدیران از توسعه فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطی در مجموعه های تحت سرپرستی خود هنگامی میسر است که مدیران ارشد سازمانها از آموزشهای مناسبی در خصوص امکانات و مزایای اینگونه سیستمها و پیش نیازهای توسعه سیستمهای کاربردی اینترنت (و خصوصا تجارت الکترونیکی) برخوردار بوده و از مشاوران مجربی در این خصوص بهره مند گردند. متاسفانه در زمینه آموزشهای ویژه مدیران در حال کار در کشور تلاشهای چندان زیادی نشده و هنوز در این بخش نیازمند سرمایه گذاری و جلب توجه بیشتری هستیم. لازم بذکر است که در کشورهای توسعه یافته نیز کلیدی ترین مدیران و رهبران تجاری از چنین آموزشهای ویژه ای استفاده کرده و بینشهای مدیریتی خود را با توجه به تغییرات رخ داده در فناوریهای اطلاعات و ارتباطات اصلاح و بروزرسانی مینمایند.

هنوز در آموزش و پرورش کشورمان آموزشهای کامپیوتر و اینترنت بصورت اجباری گنجانیده نشده و بسیاری از مدارس کشور فاقد کامپیوتر برای استفاده دانش آموزان هستند. طبعا ورود چنین افرادی بعنوان دانشجو بدانشگاههای کشور و پس از آن به عرصه کسب و کار باعث میشود که با مدیران و کارشناسانی روبرو باشیم که فاقد مهارت و بینش لازم جهت پیاده سازی فناوریهای اطلاعات و ارتباطات در عرصه ملی باشند.در این زمینه اشاره به الگوی کشور کوچک سنگاپور در تربیت پایه ای دانش آموزان برای روزی که بعنوان مدیران و رهبران اقتصادی در کشورشان منصوب میشوند میتواند بسیار قابل توجه باشد.

▪ تنگناهای اقتصادی:

شاید تکرار این عبارت که "توسعه شتابان پدیده تجارت الکترونیکی در جهان، چارچوبهای اقتصادی کلیه جوامع را تحت تاثیر عمیق قرار میدهد" از حساسیت و اثرگذاری آن کاسته باشد.اما واقعیت این است که خواسته و یا ناخواسته حتی محدودترین و بسته ترین جوامع و کشورها نیز تحت تاثیر این موج قرار گرفته و برای ادامه ارتباط تجاری و داد و ستد با جهان پیرامون خود بایستی تغییراتی را در زیربناهای اقتصادی و اداری خود صورت دهند. حال شما خود قضاوت کنید که در کشوری مانند ایران با پتانسیل بالای اقتصادی و موقعیت استراتژیک خاص، جهت پیوستن به کاروان شتابان تجارت الکترونیکی به چه حدی از تغییرات زیربنایی اقتصاد نیاز داریم.

آرش مومنی

---