چگونه اعیاد را گرامی داریم

اعیاد مذهبی و ملی چون عید قربان و فطر و غدیر و نوروز و دیگر مناسبت های مهم چون خجسته زادروز امامان معصوم ع و شخصیت های بزرگ بلکه حتی میلاد خودمان, مناسبت های مهمی است که هر کسی می کوشد تا به شکلی این روزها را گرامی بدارد

اعیاد مذهبی و ملی چون عید قربان و فطر و غدیر و نوروز و دیگر مناسبت های مهم چون خجسته زادروز امامان معصوم(ع) و شخصیت های بزرگ بلکه حتی میلاد خودمان، مناسبت های مهمی است که هر کسی می کوشد تا به شکلی این روزها را گرامی بدارد. اما مشکلی که وجود دارد اینکه نمی داند چگونه این مناسبت را گرامی بدارد؟ زیرا همواره این ترس هست که از موازین شرعی و عرفی بیرون رفته و مسأله گرامیداشت را لوث کند.

برخی گمان می کنند که برگزاری مراسم عزاداری بسیار آسان تر است؛ چراکه محدودیت ها و حال و هوای عزاداری اجازه نمی دهد تا خارج از شرع و عرف عمل شود. اما نویسنده بر این باور است که محدودیت های عزاداری نیز می تواند مسیر عزاداری را تغییر دهد و باید با مراجعه به آموزه های اسلامی و ارائه الگوهای رفتاری در دو حوزه اعیاد و عزاداری، بدرستی از این ظرفیت ها برای مقاصد اسلامی و انسانی استفاده شود. فرهنگ رفتاری متناسب با آموزه های قرآنی می تواند این فرصت را برای جامعه اسلامی ایجاد کند.

یکی از اصطلاحات مشهور در آموزه های اسلامی که برگرفته از آیات قرآنی است، عید و ایام الله است. عید، واژه ای عربی برگرفته از عود به معنای بازگشت است. اما این واژه در معنای یادبود و گرامیداشت روزها یا حوادث خاص تاریخی به کار می رود. از این رو برخی ها آن را به معنای موسم و هر روزی که در آن اجتماعی و یا یادبودی از صاحب فضیلت بوده باشد، دانسته اند، برای آنکه در هر سالی آن واقعه و حادثه، با فرح و سرور مجددی عود می کند.

عید نوروز که بازگشت طبیعت به همان زیبایی و طراوت پیشین خود است، از سوی ایرانیان گرامی داشته می شود؛ چراکه هر ساله با بازگشت خود فرح و شادی و سرور را به انسان بازمی گرداند و طبیعت سرد و مرده زمستان با گرما و زندگی بهاری جان تازه ای به خود می گیرد.

● اعیاد در میان ملل بزرگ و فرهنگها

از دیرباز در همه ملت های بزرگ و فرهنگی جهان، اعیاد، جشن گرفته می شد. از جمله در زمان حضرت ابراهیم(ع) عیدی داشتند که در آن روز بتان را گرامی می داشتند. مفسران بر این باورند که روز بت شکنی حضرت ابراهیم(ع) روز عید بت پرستان بود. بت پرستان در هر سال روز خاصی را برای بت ها عید می گرفتند، غذاهایی در بت خانه حاضر کرده سپس دسته جمعی به بیرون شهر حرکت می کردند و در پایان روز بازمی گشتند و به بت خانه می آمدند تا از آن غذاها که به اعتقادشان تبرک یافته بود بخورند. آنان به ابراهیم نیز پیشنهاد کردند او هم با آنها برود، ولی او به عذر بیماری با آنها نرفت. (انبیاء، آیه۵۷ و آیات دیگر)

در مصر باستان نیز عید، برگزار و گرامی داشته می شد. در آیه ۵۹ سوره طه آمده است که حضرت موسی(ع) روز موعد مبارزه با ساحران را روز عید و یوم الزینه قرار داد و فرمود: و موعدکم یوم الزینه و أن یحشر الناس ضحی؛ گفت وعده گاه شما روز عید باشد که مردم نیمروز مجتمع شوند. علامه طباطبایی در ذیل آیه آورده از سیاق آیه برمی آید که روز زینت در میان مصریان روزی بوده که همچون روز عید خود را زینت می کردند و بازارها را آذین می بستند.

عید برای ملت ها حتی مؤمنان امری مبارک و میمون بوده است. از این رو حتی حواریون حضرت عیسی(ع) خواهان آن بودند که عیدی خاص برای خودشان داشته باشند؛ چنانکه یهودیان برای خود اعیادی داشتند که از آن به ایام الله یاد می کردند؛ چرا که خداوند به حضرت موسی(ع) و یهودیان فرمان داده بود تا روزهای خاص را به عنوان ایام الله بزرگ دارند که از جمله این ایام الله و اعیاد، روز نجات ملت یهود از دست فرعون و گذر از دریا بود.(ابراهیم، آیه ۵)

حضرت عیسی(ع) در برابر درخواست انصار و حواریون خود، از خداوند خواست تا سفره ای آسمانی برای آنان فراهم آورد تا ایشان از آن بخورند و آن روز را به عنوان عید گرامی دارند: اللهم ربنا أنزل علینا مائده من السماء تکون لنا عیدا لأولنا و آخرنا و أیه منک؛ پروردگارا بر ما سفره ای از طعام از آسمان نازل فرما تا برای امروز ما و انسان هایی که بعدا می آیند عید باشد و نشانه بزرگی و عظمت تو باشد.

در تفسیر نمونه در ذیل آیه آمده است: از آنجا که روز نزول مائده، روز بازگشت به پیروزی و پاکی و ایمان به خدا بوده است حضرت مسیح(ع) آن را «عید» نامیده و همانطور که در روایات وارد شده، نزول مائده در روز یکشنبه بود و شاید یکی از علل احترام روز یکشنبه در نظر مسیحیان نیز همین بوده است.

بنابراین، در اقوام و ملل گذشته حتی میان کفار و بت پرستان، عید به عنوان روزهای خاص گرامی داشته می شد؛ چرا که آن روز را زمانی مقدس و مهم می دانستند که حادثه و رخدادی بزرگ پدید آمده و سرنوشت آن ملت و قوم را تحت تأثیر خود قرار بود.

هر چند که همه روزها روز خداست، همان طور که همه جان ها از خداست، ولی برخی از روزها همانند برخی از جان ها از ویژگی خاصی برخوردار است که خداوند به خود نسبت می دهد از جمله روزهایی که تجلی قدرت و یا حکمت خداوند است مانند همان جان و روح خاصی که به انسان داده شده و خداوند آن را به خود نسبت می دهد. (حجر، آیه ۹۲؛ ص، آیه ۲۷)

البته کفار روزهایی که مؤمنان آن را بزرگ و گرامی می دارند، بی ارزش می دانند؛ زیرا از نظر فرهنگی و فکری با هم در تقابل هستند (جاثیه، آیه ۴۱) مؤمنان نیز می بایست توجه داشته باشند که با حضور خود در جشن های کفار آن را گرامی ندارند. از این رو به مؤمنان فرمان می دهد در آن جشن ها و اعیاد به سبب آنکه از اعیاد باطل است شرکت نداشته باشند. (فرقان، آیه ۲۷)

● اعیاد در اسلام

در اسلام روزهای بزرگی وجود دارد که عید گرفته می شود. البته در آیات قرآنی به صراحت از عید قربان و عید فطر یا دیگر اعیاد یاد نشده ولی در آیات قرآنی از مردم خواسته شده است که ایام الله را گرامی دارند؛ چنانکه ملت یهود آن را گرامی می داشتند.(ابراهیم، آیه ۵)

از این آیه و آیات دیگر برمی آید که جشن و شادی بلکه سوگواری و عزاداری در رابطه با ایام الله جایز است؛ چون این یادآوری موفقیت ها و پیروزی ها و نیز مصیبت ها و تلخی های گذشته و برطرف شدن آنها، انسان ها را به تدبر و نیز شکر وامی دارد و نیز مقاومت و صبر را در انسان ها افزایش می دهد و الگوهایی را برای زندگی بهتر معرفی می کند. از این آیه و آیات دیگر برمی آید که انسان می بایست در هرحال مصیبت و رفاه، شاکر خداوند باشد و از گذشته عبرت و درس بگیرد.

اول ماه شوال عید قرار داده شد چون مؤمنان با روزه داری خود در راه رستگاری و تقوا گام برداشتند و پس از پایان این دوره آموزشی جشن پیروزی و رستگاری می گیرند. «قد افلح من تزکی» محققاً هرکس خود را تزکیه کند رستگار می شود. مفسران، منظور از «تزکی» را زکات فطره در روز عیدفطر می دانند. امام باقر(ع) فرمودند: بگویید این رمضان است و نه رمضان رفت و نه رمضان آمد، زیرا رمضان یکی از نام های خداست و نمی توان نسبت رفتن و آمدن به ذاتش داد. رفتن و آمدن مربوط به اشیاء زائل است. پس بگویید: ماه رمضان ماه را اضافه کنید؛ چون رمضان، نام خداست. ماه رمضان، ماهی است که قرآن در آن نازل شده و خداوند آن را مثل برای اهلبیت و «عید» برای «مومنین» قرار داد. (نورالثقلین ج ۵، ص ۵۵۶)

در روایات است که خداوند در روز قیامت چهار عید را زینت دهد. امام رضا(ع) می فرماید: اذا کان یوم القیامه رفت اربعه ایام الی الله کما زف العروس الی خدرها قیل: ما هذه الایام قال: یوم الجمعه و یوم الاضحی و یوم الفطر یوم الغدیر و ان یوم الغدیر بین الاضحی و الفطر و الجمعه کالقمر بین الکواکب؛ حضرت رضا(ع) فرمود: هنگامی که روز قیامت برپا شود، چهار روز را زینت می دهند. همان طور که عروس را آرایش می کنند، گفته شد: این چهار روز کدام ایام هستند؟ فرمود: روز عید قربان، روز فطر، روز جمعه و روز غدیر، اما روز غدیر در بین اضحی و فطر و روز جمعه مانند ماه در بین ستارگان است. (مسند امام رضا(ع)، ج ۲، ص ۸۱)

به هر حال، عید و ایام الله در آموزه های قرآنی و روایی بسیار مورد توجه و تاکید است و برخلاف کسانی که معتقدند که نمی بایست این روزها را گرامی داشت، از آیات و روایات به دست می آید که گرامی داشت این ایام در برخی از موارد لازم و در برخی موارد مستحب یا جایز است. از جمله چهارعیدی که معروف و مشهور است.

البته روز میلاد پیامبر(ص) و یا چهارده معصوم(ع) و نیز روزهای مهم دیگری که مومنان به موفقیت های بزرگ رسیده اند می بایست به عنوان ایام الله و عیدگرامی داشته شود.

● عید، روزهای شادی و ایام زینت

چنانکه دانسته شد، عید به معنای بازگشت است و هرچند بیشتر در روزهای شادی و موفقیت ها به کار می رود، ولی روزهایی که حادثه و رخداد بزرگی حتی تلخ و مصیبت در آنها اتفاق افتاده نیز باید بزرگ داشته شود. بر این اساس، حادثه و رخدادهای تلخی چون ایام شهادت معصومان(ع) و مانند آن می بایست بزرگ داشته شود و تعظیم گردد. این تعظیم در حقیقت به معنای تعظیم شعائرالله است، چرا که شعار هر چند بیانگر آیین و مناسکی است ولی به سبب آنکه امری را بزرگ نگه می دارد تا از خاطره ها نرود و مردم همواره متوجه آن باشند و با یادکرد آن درس و عبرت بیاموزند، شعار دانسته شده است. بنابراین، حفظ آیین های مذهبی چون نماز جمعه و حج و عیدعرفه مانند آن از شعائر الهی است که نشانه تقوای دل ها و گرایش مردم به آخرت و حفظ واجبات و ترک محرمات است. (حج، آیات ۲۳ و ۶۳)

ایام الله به دو دسته شادی و سوگواری تقسیم می شود. روزهای شهادتی چون شهادت امیرمؤمنان(ع) و امام حسین(ع) از شعائر الهی است که می بایست تعظیم و بزرگ داشته شود؛ چنانکه ایام پیروزی اسلام بر کفر چون روز بدر و فتح مکه و روز غلبه بر شیطان درماه رمضان و ماه ذی الحجه به عنوان عیدفطر و عیدقربان نیز باید گرامی و بزرگ داشته شود تا همواره انسان بداند که این روزها از چه اهمیت بزرگی برای بازسازی انسان و خودسازی و خدایی شدن برخوردار است.

اعیادی چون نیمه شعبان و عید غدیر در روایات از ایام سرور و زینت دانسته شده است. در روایات است که عید غدیر را به عنوان عید بزرگ به شادی و سرور بپردازید و زینت و آذین بندی کنید. و هو یوم الزینه فمن تزین لیوم الغدیر غفرالله له کل خطیئه عملها صغیره و کبیره و بعث الله الیه ملائکه یکتبون له الحسنات و یرفعون الدرجات الی قابل منک ذلک الیوم فان مات مات شهیدا و ان عاش عاش سعیدا؛ غدیر روز زینت است، هرکس روز غدیر، خود را زینت کند خداوند گناهان او را می آمرزد و فرشتگان را مبعوث می کند تا برای او حسنات بنویسند و درجات او را بالا برند و اگر در آن سال بمیرد شهید مرده است و اگر زنده بماند خوشبخت می شود. (مسند امام رضا(ع) ج۲، ص ۸۱)

● نحوه گرامی داشت ایام الله

پس زینت و آراستن به بهترین جامه ها و زر و زیور، عفو و گذشت از دیگران، انجام کارهای نیک و خیر و احسان از همه انواع و اقسام آن چون طعام، شیرینی و دید و بازدید و عفو و گذشت و شادی و سرور ایجادکردن، صلوات فرستادن و عطا و بخشش کردن از جمله کارهای نیکی است که می توان در این روزها انجام داد. سخنرانی کردن و آموزش معارف دینی و دعاکردن برای زندگان و مردگان از دیگر کارهایی است که می بایست در این روزها انجام گیرد تا این روزها گرامی داشته شود. در برخی روایات از روزه گرفتن در اعیاد نیز سخن به میان آمده است که البته این روزه گرفتن در دو روز عید فطر و قربان حرام است ولی در روزهای دیگر از ایام الله و اعیاد، مستحب دانسته شده است. از امام صادق(ع) سؤال می شود: در این روز ما چه باید بکنیم؟ آن حضرت(ع) گفت: آن روز را برای سپاس و ستایش خدا روزه بدار، در حالی که خداوند هر لحظه سزاوار سپاسگزاری است، همان طور که پیامبران اوصیاء خود را امر می کردند که در آن روز که وصی نصب می شود روزه دار باشند و آن روز را عید بگیرند و هر کس در آن روز روزه بگیرد بهتر از عمل شصت سال است.

دید و بازدید و تبریک گفتن به یکدیگر و نیز تبریک گفتن به معصومان(ع) از جمله کارهایی است که می توان انجام داد. به این منظور رفتن به عتبات عالیات آن حضرات(ع) در هر جا و حتی مزار امامزادگان، نیک و خوب است تا این روز را به آنان تبریک بگوییم.

البته با توجه به اینکه هدف از اعیاد، همان گرامی داشت و زنده نگه داشتن حادثه و رخداد عظیم در تاریخ یک ملت و امت است تا ضمن شکرگزاری از آن عبرت گرفته و آن را الگوی خود قرار دهند، سخنرانی درباره آن روز و یادآوری داستان ها و خاطرات و نیز تحلیل و تبیین آن حوادث خیلی مهم و اساسی است، زیرا نمی بایست شادی و فرح، ما را از اصل فلسفه عید یعنی تعظیم شعائر الهی و یادآوری ایام الله مانند خاطره رهایی از ظلم و ستم های فرعونی و بیدادهای شاهنشاهی یا ولایت شیطانی باز دارد. باید با جشن ها، یاد آن روزهای سخت را زنده کنیم و بدانیم که خداوند ما را از ظلمات بیداد جاهلی و نظام ولایت شیطانی به ولایت علوی رسانیده است. بعثت پیامبر(ص) یا نصب ولایت امیرمومنان علی(ع) از جمله روزهای زرینی است که ما را به حقیقت بزرگ رهنمون می سازد تا هرگز به دوران جاهلی یا ولایت شیطانی برنگردیم.

خداوند همان گونه که از حضور در جشن ها و اعیاد کافران و مشرکان باز می دارد وحضور و مشارکت در آن را نهی می کند، زیرا فرح و شادی آنان نوعی ابتذال و فراموشی حقیقت نورانی زندگی و رفتن به ولایت شیطانی است، همچنین هرگونه رفتاری که فلسفه اعیاد را متزلزل می کند و یا به دست فراموشی می سپارد جایز نمی شمارد. بنابراین، هرگونه رفتاری که برخلاف فلسفه عید و جشن است نمی بایست صورت گیرد. پس ارتکاب محرمات و حتی مکروهات برای گرامی داشت اعیاد جایز نیست و نمی بایست شادی و خوشحالی به فرح ابتذالی تبدیل شود، چرا که خداوند کسانی را که به شادی افراطی و مبتذل حتی در قالب تعظیم ایام الله رو می آورند دوست نمی دارد (قصص، آیه ۶۷)

● هدف، وسیله را توجیه نمی کند

برخی گمان می کنند که عزاداری به سبب محدودیت هایش آسان تر است. پس تعظیم این گونه مراسم سوگواری و عزاداری راحت تر است در حالی که همان مشکلاتی که در اعیاد سرور اتفاق می افتد در اعیاد مصیبت نیز ممکن است رخ دهد؛ زیرا برخی برای رسیدن به مثلا گریه حاضران و یا پیدا شدن حال و هوای خاص در مجلس، از دروغ و فریب یا ابزارهای نادرستی بهره می گیرند که این غلط و از مصادیق باطل است که خداوند از آن بازداشته است. همان اندازه که هدف مقدسی چون جشن و سرور هر ابزاری را توجیه نمی کند هدف مقدس دیگری چون سوگواری هم هر ابزاری را توجیه نمی کند. برای گریاندن مردم نمی بایست متوسل به دروغ و باطل شد؛ چنان که برای ادخال سرور و خنداندن مردم نباید اینگونه عمل کرد. اینکه معصوم(ع) فرمود: به اندوه ما اندوهگین و به شادی ما شاد باشید به معنای بهره گیری از هر ابزار و وسیله اندوه بخش و شادی افزا نیست.

امیرمؤمنان علی(ع) درباره چگونگی عید گرفتن در روز عید فطر می فرماید: ألا و ان هذا الیوم یوم جعله الله لکم عیدا و جعلکم له اهلا، فاذکروا الله یذکرکم و ادعوه یستجب لکم؛ امروز (عید فطر) روزی است که خداوند آن را برای شما عید قرارداد و شما را نیز شایسته آن ساخت؛ پس به یاد خدا باشید تا او نیز به یاد شما باشد و او را بخوانید تا خواسته هایتان را اجابت کند. (من لایحضره الفقیه، ج۱، ص۷۱۵)

و در جایی دیگر می فرماید: انما هو عید لمن قبل الله صیامه و شکر قیامه؛ امروز (عید فطر) تنها عید کسی است که خداوند روزه اش را پذیرفته و شب زنده داری اش را سپاس گزارده است. (نهج البلاغه، حکمت۸۲۴)

امام علی(ع) هر روزی که در آن روز، معصیت خدا نشود و گناهی انجام نگیرد، آن روز را عید خوانده است: «کل یوم لایعصی الله تعالی فیه فهو یوم عید؛ و این فرمایش امیرمؤمنان(ع) اشاره به این موضوع دارد که عید؛ روز ترک گناه، روز پیروزی و پاکی و بازگشت به فطرت نخستین است. (تفسیر نمونه، ج۵، ص۱۳۱)

پس معنا ندارد که انسان در آن روزی که از ایام الله خاص و روز عید عمومی ملت و امت اسلام است، معصیت کند و با کارهای زشت و گناه، عید خود را به مصیبت تبدیل کند.

از «سوید بن عفله» نقل شده است که گفت: در روز عید بر امیرالمؤمنین(ع) وارد شدم و دیدم که نزد حضرت نان گندم و خطیفه (نان شیرمال) و ملبنه (حلوا شکری) است. پس به آن حضرت عرض کردم: روز عید و خطیفه؟!

حضرت فرمود: «انما هذا عید من غفرله»؛ این عید کسی است که آمرزیده شده است. (بحارالانوار، ج۴۰، ص۶۲۳)

● بایسته های عید

در خبر است: چیزی به رسم هدیه نوروزی خدمت امیرالمؤمنین(ه) تقدیم شد، حضرت پرسید: این چیست؟ عرض کردند: یا امیرالمؤمنین! امروز نوروز است. فرمود: هر روز را برای ما نوروز سازید. (وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۴۱۲)

امام زین العابدین(ع) فرمود: «همه شما باید در روز عید زینت و غسل کنید و از دعاهای وارد شده آن روز به قدر توان بخوانید و مبادا کاری کنید که چهره ظاهری شما زیبا و عمل شما زشت باشد.» (مستدرک الوسائل، میرزا حسین نوری، ج۶، ص۰۵۱)

امام باقر(ع) در مورد «خذوا زینتکم» در آیه۱۳ اعراف می فرماید: «یعنی لباس هایی را که به آنها خود را زینت می کنید در روزهای عید و جمعه برای نماز بپوشید.» (وسائل الشیعه، همان، ج۵، ص۵۱)

در روایات استفاده از بهترین غذاها و پوشاک ها و هدیه دادن و غسل کردن، پوشیدن جامه نو و معطر گردیدن به بوهای خوش، جلوس و استقبال از میهمان و میزبانی کردن و مانند آن به عنوان راه هایی برای گرامی داشت ایام الله و اعیاد بیان شده است.

به هر حال، می بایست با بهره گیری از آیات و روایات و آموزه های اسلامی فرهنگ گرامیداشت ایام الله و تعظیم اعیاد و مناسبت های دینی و مذهبی و ملی را یاد بگیریم و الگوهای فرهنگی و رفتاری جامعه اسلامی را براساس آن سامان دهیم.

علی جواهردهی