داستان ساخت محبس در پایتخت

نخستین زندان تهران قدیم, در زمان ریاست سوئدی ها بر شهربانی بلدیه در ساختمان اداره کل تشکیلات نظمیه در جنوب غربی میدان توپخانه قرار داشت

نخستین زندان تهران قدیم، در زمان ریاست سوئدی‌ها بر شهربانی (بلدیه) در ساختمان اداره کل تشکیلات نظمیه در جنوب غربی میدان توپخانه قرار داشت. این زندان کوچک مرکب از سه اتاق معروف به حبس نمره یک و چندین اتاق و زیرزمین برای زندانیان عمومی بود. در واقع در کل دوران قاجاریه، زندان در دارالخلافه منحصر به این مکان بود و محل دیگری به نام زندان وجود نداشت.

● اولین زندان متمرکز در تهران

با کودتای ۱۲۹۹ هـ. . ق و روی کار آمدن رضا میرپنج، سقف ساختمان نظمیه با توپ ویران شد و زندانیانی که در ساختمان بلدیه محصور بودند، همگی آزاد شدند و عملا زندان از بین رفت اما با در دست گرفتن حکومت توسط رضاخان و ایجاد رعب و وحشت در ایران، سرتیپ درگاهی، رییس نظمیه آن ایام به دلیل وجود معارضان زیاد، تقاضای یک محل وسیع برای به بند کشیدن مخالفان کرد. نیکلا مارکوف روسی (معمار و دوست رضاخان) مامور بررسی و انتخاب مکان مناسب برای احداث نخستین زندان به شیوه متمرکز شد. او قصر وسیع قاجار را که حدفاصل سه راه زندان، پل سیدخندان، خیابان شریعتی و خیابان پلیس بود برای ساخت زندان انتخاب کرد. چراکه این قصر وسیع قدیمی سال‌ها متروکه بود، با انتخاب این مکان، بودجه لازم به سرعت تامین شد و سرانجام زندان قصر در تاریخ ۱۱ آذر ۱۳۰۸ خورشیدی توسط رضاخان به همراه سرتیپ درگاهی بازگشایی شد. قاسم حسن‌پور در کتاب شکنجه‌گران در مورد افتتاح زندان قصر در تهران به وسیله رضاخان، مطالبی را بیان کرده که مفاد آن چنین است: «در روز ۱۱آذر ۱۳۰۸ با ۱۹۲ سلول، زندان آماده بهره‌برداری و توسط رضاخان افتتاح شد، این در حالی بود که در آن زمان عده‌ای خرده می‌گرفتند که در هیچ جای جهان معمول نیست، شاه زندان یا موسسه‌ دیگری نظیر آن را بازگشایی کند ولی واقعیت این بود که او برای حفظ حکومت خود نیاز شدیدی به احداث این مکان‌های مخوف داشت.» زندان قصر ۱۹۲ اتاق برای محبوسان داشت که ۹۶ اتاق آن پنج نفری و مابقی یک نفری بودند. علاوه بر آن در قسمت مریض‌خانه شش اتاق شش نفری و شش اتاق یک نفری برای زندانیان مریض ساخته شده بود.

زندان قصر گنجایش ۸۰۰ نفر محبوس را داشت. جالب است بدانید که اولین زندانی زندان قصر، سازنده‌ آن یعنی سرتیپ درگاهی بود. او تنها دو روز پس از مراسم افتتاح زندان، برحسب دستور رضاخان در این زندان محبوس شد. بعد از مدتی در منزلش تحت نظر قرار گرفت و بعدها دیگر به هیچ شغلی گمارده نشد. از دیگر زندانیان معروف نخستین زندان متمرکز پایتخت، قوام‌السلطنه، صارم‌الدوله، صولت‌الدوله، عبدالحسین تیمورتاش، بزرگ علوی، علیمردان‌خان بختیاری، گروه معروف ۵۳ نفر به همراه دکتر تقی ارانی بودند. بزرگ‌ترین و معروف‌ترین فرار از زندان قصر نیز مربوط به سیدفرهاد نامی از مخالفان پهلوی اول بوده است. از دیگر فرارها به دوران پیروزی انقلاب اسلامی باز می‌گردد وقتی که در‌‌های زندان قصر باز و دیوار آن توسط زندانیان تخریب شد، در میان خلاص‌شدگان دو آمریکایی متهم به اختلاس حضور داشتند که ماجرای فرار آنها توسط نویسنده آمریکایی به نام کن فالت نگاشته و فیلم فرار عقا‌ب‌ها از روی آن ساخته شد. این زندان پس از انقلاب، محل حبس زندانیان غیرسیاسی شد و در اوایل دهه ۸۰ درش برای همیشه بسته و به باغ موزه تبدیل شد.

● توقیفگاه عدالت

با توجه به افزایش مخالفان حکومت، رضاخان مجدد در سال ۱۳۱۱ هـ . ق دست به اقدام بنای دومین زندان زد. این زندان در وسعتی به حدود سه‌هزار ذرع در اراضی میدان مشق به نام «توقیفگاه عدالت» ساخت شد. نقشه‌ این ساختمان توسط آقامیرزا علیخان مهندس تهیه و تقدیم و مورد تصویب واقع شد.ساخت این بنا پنج سال زمان برد و در سال ۱۳۱۶ افتتاح شد. این زندان برگرفته از طراحی آلمانی‌ها بود که از لحاظ معماری منحصربه‌فرد و دارای چندین لایه حفاظتی بود که امکان فرار را برای هر جنبنده‌ای غیرممکن کرده بود و هیچ زندانی‌ای راه ورود و خروج این زندان را نمی‌دانست. همچنین این محبس دارای حالت آکوستیک طبیعی بود که هیچ صدایی از داخل و خارج و بالعکس قدرت نفوذ نداشت از این لحاظ بی‌رحمانه‌ترین اعمال توسط رژیم گذشته در آن صورت می‌پذیرفت. زندان موقت شهربانی، زندان زنان و بازداشتگاه مشترک ضدخرابکاری نام‌های بعدی این زندان بود.

● و اما مجهزترین زندان

سومین و کامل‌ترین زندان پایتخت به نام زندان اوین در طول حکومت پهلوی دوم به همراه زندان‌های عشرت‌آباد و قزل‌قلعه ساخته شد. زندان اوین با هزینه بسیار سنگین و با همکاری دوستان اروپایی و آمریکایی پهلوی دوم، عنوان مجهزترین زندان تهران و ایران را به خود گرفت. ساخت این زندان از سال ۱۳۴۰ تا ۱۳۵۰ به‌طول انجامید و طبق اسناد، زمین زندان گویا متعلق به سیدضیاء‌الدین طباطبایی روزنامه‌نگار و نخست‌وزیر کودتای ۱۲۹۹ بوده است. زندان اوین تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، مستقیما توسط ساواک اداره می‌شد.