غلبه بر ترس و خشم

نگاهی به نمایش ”قزقون به سر” نوشته ”حسن وارسته” و کارگردانی ”مجید امیری”

"قزقون به سر" کاری از "مجید امیری" نمایشی برای مخاطبان کودک و نوجوان است که با استفاده از عناصر این گونه نمایشی داستان، مضمون و مفهومی آموزشی و تعلیمی را دنبال می‌کند.

بچه‌های یک مکتب‌خانه درگیر یک توطئه می‌شوند و در پایان سوال بزرگ یعنی واقعیت موجودی به نام "قزقون به سر" برای مخاطب آشکار می‌شود.

عنوان نمایش بر اساس یک باور بومی شکل گرفته و یک موجود ترسناک به نام "قزقون به سر" را معرفی می‌کند که چندان برای مخاطب امروزی آشنا نیست. اما در پایان نمایش پاسخ سوال بزرگ نمایش که طرح و توطئه است، یعنی واقعیت همین موجود دروغین که یکی از بچه‌های مکتب خانه برای منافع خود خلق کرده، مشخص می‌شود.

"قزقون به سر" پسرکی به نام قدر است که قابلمه‌‌ای را به سر گذاشته تا دیگران را بترساند. موجودات خیالی و یا ماورایی چون دیو و پری و طلسم و جادو در تئاتر کودک و نوجوان کاربرد زیادی دارد. در نمایش "قزقون به سر" همین عنصر با عنوان دیگری استفاده می‌شود. برای همین شخصیت قزقون به سر به عنوان یک موجود ناشناخته سوال بزرگ نمایش می‌شود. همین امر باعث شده که در بروشور نمایش بازیگر نقش "قزقون به سر" با علامت سوال معرفی شود تا گره نمایش و تعلیق اثر از همان آغاز برای تماشاگران لو نرود. نکته ظریفی که کارگردان نمایش به شکل آگاهانه بر آن تاکید داشته و البته به نتیجه مد نظر رسیده است.

طرح و داستان نمایش قزقون به سر یک ساختار ساده و روان دارد. بچه‌های یک مکتب خانه که زیر نظر استاد به کار آموزش مشغول هستند. هر کدام از بچه‌ها شخصیتی دارند و در پایان با آشکار شدن توطئه‌ای که سرانجام آن به خیر و خوبی تمام می‌شود دوباره با دوستی در کنار هم به کار درس مشغول می‌شوند. کلاس و درس یک مفهوم آشنا برای مخاطبان کودک و نوجوان است. اما مکتب‌خانه و استاد یک روش قدیمی تعلیم در دوران گذشته بوده که بسیاری از بچه‌های امروزی با آن آشنا نیستند. یکی از نکاتی که در نمایشنامه لازم بود به آن توجه می‌شد همین مسئله است. کودکان خیلی زود مفهوم کلاس درس را درک می‌کنند ولی عنوان مکتب خانه و استاد و حتی چوب تعلیمی او و کتاب که همیشه همراه اوست نیاز به آشنایی بیشتر برای مخاطبان امروزی دارد. در نمایش درباره مکتب خانه و مکان آن صرفا به نوشتن این واژه بر روی یکی از بخش‌های دکور نمایش اکتفا شده و بیشتر از این برای بچه‌ها شرحی داده نمی‌شود. وقتی ما با شخصیتی به نام "قزقون به سر" آشنا می‌شویم نوعی اطلاعات درباره باورها را به مخاطب انتقال داده‌ایم. مکتب‌خانه و فضای سنتی آن یک مکان و روش آموزشی قدیمی ایرانی است و آشنایی بچه‌ها با شیوه آموزش پدران و مادران خود می‌تواند یک نکته ارزشمند آموزشی باشد.

آنچه از دیدن نمایش قزقون به سر می‌توان استنباط کرد، کارگردانی سنجیده و آگاهانه است که سهم جدی در شکل‌گیری نمایش دارد. کاراکترهای نمایش با ویژگی خاص خود به خوبی شکل گرفته‌اند. "مجید امیری" را بیشتر به عنوان یک بازیگر با تجربه و خلاق می‌شناسیم که تجربه‌های او در این عرصه و به خصوص نمایش‌های طنز باعث شده موقعیت‌های جذابی در نمایش شکل بگیرد. یکی از نکات ارزشمند نمایش قزقون به سر کار یکدست و هماهنگ بازیگران نمایش است. محمود صامت و سید مهدی عظیمی و حامد سپنتا در خلق لحظه‌های جذاب نمایش در کنار سایر بازیگران بسیار موفق عمل می‌کنند. با وجود نقش محوری مجید امیری به عنوان بازیگر درگیری ذهنی او به عنوان کارگردان - بازیگر باعث شده آن تاثیر و بازی خاص از این هنرمند در نمایش به ظهور نرسد. کار همزمان به عنوان بازیگر و کارگردان این نقص را دارد که قدرت تاثیر و آفرینش هنرمند را تقلیل می‌دهد. اما نقش مجید امیری به عنوان کارگردان در نمایش قزقون به سر بسیار بیشتر از حضور او به عنوان بازیگر نمود دارد.

در کارگردانی نمایش علاوه بر هدایت صحیح بازیگران طراحی حرکات و میزانسن‌های نمایش که به خوبی تمرین شده تصاویر بصری زیبایی را خلق می‌کند. بازیگران در صحنه بلاتکلیف نیستند و هر حرکت آنها در جهت تکمیل حرکت دیگران است. متاسفانه در تئاتر کودک و نوجوان کمتر به بخش کارگردانی و طراحی نمایش توجه می‌شود و موقعیت‌های نمایشی بیشتر توام با محاوره اشخاص نمایش شکل می‌گیرد. نمایش قزقون به سر این خاصیت را دارد که در طراحی حرکات بازیگران و عوامل صحنه کارگردان با ظرافت عمل کرده است.

طراحی صحنه نمایش یکی از نقاط قوت نمایش است. استفاده از چند قطعه حجم‌دار که در صحنه‌های مختلف نمایش شکل‌های متنوعی را ایجاد می‌کند، ایده نمایشی بسیار خوبی است. طراحی لباس نمایش با تاکید بر تنوع رنگ‌ها هماهنگ با طراحی صحنه شکل گرفته و از نکات مثبت نمایش ارزیابی می‌شود. اگر در نمایشنامه اهمیت مکتب‌خانه و ویژگی آن مورد توجه قرار نگرفته اما در طراحی لباس به این نکته به خوبی توجه شده است. بچه‌های مکتب‌خانه لباس‌های سنتی به تن دارند که علاوه بر باور شاگردان مکتب خانه تعادل خوبی در ترکیب رنگ‌های صحنه ایجاد شده است.

جدا از طراحی صحنه و لباس موسیقی در نمایش "قزقون به سر" یکی از عناصر موثر نمایش است. فرید نوابی به عنوان آهنگساز شناخت بسیار زیادی از موسیقی نمایش دارد. موسیقی در نمایش "قزقون به سر" به عنوان یک رکن اصلی این خاصیت را دارد که در خدمت اثر است. موسیقی در تئاتر کودک و نوجوان اهمیت زیادی دارد. مهمترین ویژگی موسیقی نمایش قزقون به سر علاوه بر استفاده مناسب از ملودی‌های متنوع و اشعار فضا سازی بسیار خوب است.

اما یکی از نکات خاص نمایش فضای ترس و تردید جدی است که برای بچه‌ها درباره شخصیت قزقون به سر ایجاد می‌شود. خاصیت فانتزی در نمایش‌های کودک و نوجوان این است که شوخی و جدی در یک مرز و مطابق باور مخاطبان شکل می‌گیرد. در دنیای ذهنی کودکان ترس و هیجان و لذت و شادی توام با تخیل و فانتزی شکل می‌گیرد که به شکل هدایت شده قابل تغییر است. در برخی صحنه‌های نمایش "قزقون به سر" بچه‌ها از دیدن آنچه که نمایش داده می‌شود دچار ترس می‌شوند. به نظر می‌رسد برای باور پذیری فضای نمایش بیش از حد افراط شده و تاثیر نمایش تبدیل به تقابل می‌شود. مخاطبان کودک ترس را درک می‌کنند؛ اما نباید این ترس منجر به هراس برای آنها بشود. در این صورت تاثیر نمایش معکوس می‌شود. لازم بود با استفاده از فضای طنز و یا مشارکت تماشاگر این حس تقابل و تضاد برطرف می‌شد. در این صورت از تخیل کودک برای اجرای نمایش به درستی می‌توان استفاده کرد.

نمایش قزقون به سر به عنوان تجربه کارگردانی مجید امیری اثری قابل قبول است و می‌توان حضور او را به عنوان کارگردان در تئاتر کودک و نوجوان به فال نیک گرفت. نمایش قزقون به سر به جهت توجه به یک مفهوم اخلاقی و تربیتی نکات قابل توجهی دارد. می‌توان امیدوار بود که در آینده نمایش‌های موفق‌تری را از این گروه نمایشی شاهد باشیم.

شهرام کرمی