مروری بر زمینه ها و آثار قیام ۱۵ خرداد

در تاریخ پانزدهم مهرماه ۱۳۴۱ هیئت وزیران لایحه جدید تشكیل انجمنهای ایالتی و ولایتی را تصویب كرد در مصوّبه دولت برای اولین بار قید «اسلام » از شرایط انتخاب كنندگان و انتخاب شوندگان برداشته شد و به جای سوگند به قرآن , سوگند به «كتاب آسمانی » آورده شد

●سرآغاز نهضت امام خمینی‌

در تاریخ پانزدهم مهرماه ۱۳۴۱ هیئت وزیران لایحه جدید تشكیل انجمنهای ایالتی و ولایتی را تصویب كرد. در مصوّبه دولت برای اولین بار قید «اسلام‌» از شرایط انتخاب‌كنندگان و انتخاب‌شوندگان برداشته شد و به جای سوگند به قرآن‌، سوگند به «كتاب آسمانی‌» آورده شد.۱

به دنبال اعلام تصویب نامه مزبور در جراید، امام خمینی علمای طراز اول قم را به نشستی دعوت كرد. در این جلسه‌، كه در منزل آیت‌الله حائری تشكیل یافت‌، شخصیتهای زیر حضور داشتند:

ـ امام خمینی‌;

ـ آیت‌الله گلپایگانی‌;

ـ آیت‌الله شریعتمداری‌;

ـ آیت‌الله شیخ مرتضی حائری یزدی‌.

امام خمینی در این نشست نقشه‌های استعمار و امپریالیسم را برای مراجع تشریح كرد و تصویب لایحه را نمونه‌ای از آن توطئه‌ها معرفی كرد و مسئولیت علما در قبال صیانت از اسلام و استقلال كشور را یادآور شد. در آخر، تصمیم گرفته شد كه اولاً از شاه خواسته شود كه در لغو تصویب‌نامه اقدام نماید; ثانیاً به علمای مركز و شهرستانها در این مورد اعلام خطر گردد; و ثالثاً هر هفته یك بار ـ و در صورت لزوم بیشتر ـ جلسه مشاوره میان علمای قم برقرار شود.۲

مراجع تقلید قم ـ جداگانه ـ طی تلگرامی‌، از شاه خواستند تا نسبت به لغو تصویب‌نامه اقدام كند. شاه در پاسخ‌، تنها با عبارت «جناب مستطاب حجت‌الاسلام‌...» مراجع را خطاب كرده تلگرام علما را به دولت حواله داد. علمای اعلام تلگرام‌هایی را خطاب به نخست‌وزیر مخابره كردند. امام خمینی در متن تلگرام خود چنین آورد:

«...در تعطیلی طولانی مجلسین دیده می‌شود دولت اقداماتی را در نظر دارد كه مخالف شرع اقدس و مباین صریح قانون اساسی است‌. مطمئن باشید تخلف از قوانین اسلام و قانون اساسی و قوانین موضوعه مجلس شورای ملی‌، برای شخص جناب عالی و دولت ایجاد مسئولیت شدید در پیشگاه مقدس خداوند قادر و قاهر، و نزد ملت مسلمان و قانون خواهد كرد. ... در خاتمه یادآور می‌شود كه علمای اعلام ایران و اعتاب مقدسه و سایر مسلمین‌، در امور مخالف با شرع مطاع ساكت نخواهند ماند.» ۳

شاه و دولت ـ كماكان ـ بی‌اعتنا باقی ماندند. دروس حوزه علمیه قم تعطیل گردید; ولی دامنه مبارزه از قم فراتر رفت و علمای تهران و شیراز و مشهد و نجف را به صحنه كشاند. گویندگان دینی‌، در مجالس مذهبی‌، كم و بیش به مسائل سیاسی روز پرداختند; و بدین ترتیب زمینه حركت عمومی مردم را ـ دست كم در شهرهای بزرگ ـ آماده ساختند. بازاریان‌، پیشه‌وران‌، دانشجویان و روشنفكرانی كه مذهبی بودند و یا گرایشهای دینی داشتند، به نهضت روحانیون پیوستند.۴

روز ۱۳ آبان بنا به دعوت امام خمینی جلسه مشترك مراجع قم در منزل ایشان تشكیل گردید و مسئله بی‌اعتنایی دولت نسبت به درخواست علما مورد بحث قرار گرفت‌. در این جلسه تصمیم گرفته شد مجدداً با ارسال تلگراف به شاه و نخست‌وزیر و انتشار عمومی آنها، رژیم وادار به تسلیم گردد.

امام خمینی با ارسال تلگرام شدیداللحن ۱۵ آبان خطاب به شاه ضمن انتقاد شدید از عملكرد دولت و اختناق در مطبوعات به شاه اخطار كرد باید «عَلَم را ملزم فرمایند از قانون اسلام و قانون اساسی تبعیت كند»، «والاّ ناگزیرم در نامه سرگشاده به اعلیحضرت مطالب دیگری را تذكر دهم‌.» ایشان همچنین در همان تاریخ تلگراف شدیداللحن دیگری خطاب به نخست‌وزیر ارسال كرد و وی را از نتایج وخیم اقداماتش علیه اسلام و ایران و قانون اساسی تحذیر نمود.۵ سایر مراجع قم نیز تلگراف‌های مجددی به شاه و علم مخابره نمودند.۶

با چاپ و پخش دو تلگرام امام خمینی «در میان مردم‌، موج شور و عصیان علیه دولت ایران اوج گرفت و خشم و تنفر توده‌ها فزونی یافت‌... اقشار مختلف مردم در تلگراف‌ها و طومارهایی كه برای علما و مقامات روحانی می‌فرستادند، آمادگی خود را برای هرگونه فداكاری اعلام می‌كردند. بسیاری از علما، مجامع مذهبی و اصناف‌، با صدور اعلامیه‌های با امضا، از خواسته‌های پیشوایان اسلامی پشتیبانی به عمل می‌آوردند.»۷ اعلامیه‌هایی به امضأ اصناف مختلف بازار تهران‌، جمعیت آبادانیهای مقیم مركز، جامعه مبلغین اسلامی تهران‌، كانون نشر حقایق اسلامی مشهد، انجمنهای اسلامی دانشجویی‌، علما و وعاظ تهران و شمیران‌، علما و روحانیون مشهد منتشر گردید.۸

«نهضت آزادی ایران‌» نیز در آبان ماه ۱۳۴۱، طی اعلامیه‌ای با عنوان «دولت از هیاهوی انتخاباتی انجمنهای ایالتی چه خیالی دارد؟»، تصویب‌نامه دولت را نقشه‌ای جهت عوام‌فریبی و سرگرم ساختن مردم دانست‌. و با یاد كرد مصدق به عنوان «رهبر واقعی و محبوب همگی‌»، انتخاب نمایندگان مجلس را اولین كار لازم دانست‌.۹ «نهضت آزادی گرچه در این بیانیه هیچ نامی از مراجع تقلید و نهضت روحانیون نبرد، لكن صدور چنین بیانیه‌ای از نیروهای سیاسی در بین علما گامی مثبت تلقی شد.»۱۰ جبهه ملی نیز در اعلامیه هفتم آذرماه خود به حركت علما اینگونه اشاره كرد: «خودسریهای فردی به آنجا رسیده كه حتی در میان جامعه پرتحمل روحانیت كه یكی از پایه‌های ثبات و معنویات كشور است ناراحتی‌های شدید به وجود آمده و اضطراب و نگرانی عموم را فراهم ساخته است‌».۱۱

اسدالله علم‌، در یك سخنرانی رادیویی‌، با به كار بردن تعبیراتی چون «چرخ زمان به عقب بر نمی‌گردد»، به تهدید و ارعاب پرداخت‌; و هشدار داد كه به قوای انتظامی دستور اكید داده شده كه هرگونه اخلالگری را شدیداً سركوب سازند.۱۲

در ۲۲ آبان ماه‌، علم تلگرامی برای سه تن از آیات قم (گلپایگانی‌، شریعتمداری و نجفی‌) فرستاد; و از ارسال تلگرام جهت امام خمینی خودداری كرد.۱۳ علم در این تلگرام به سه موضوع تأكید كرده بود:

۱) نظریه دولت در مسئله «شرط اسلامیت‌»... همان نظریه علمای اعلام است‌;

۲) سوگند... با قرآن مجید است‌;

۳) در مسئله مسكوت بودن عدم شركت بانوان در انجمنهای ایالتی و ولایتی‌... دولت نظر آقایان را به مجلسین تسلیم و منتظر تصمیم مجلسین خواهد بود.۱۴

برخی از علمای قم این اقدام را كافی و قانع‌كننده دانستند; ولی امام خمینی آن را كافی ندانست‌، بر لزوم لغو رسمی تصویب‌نامه و اعلام در جراید تأكید نمود، و طی اطلاعیه‌ای خواستار ادامه مبارزه شد. دانشجویان دانشگاه تهران به قم آمدند و پشتیبانی خود را ضمن تظاهراتی اعلام داشتند; رهبران ایلات و عشایر فارس‌، با ارسال نامه‌ها و طومارها، حمایت خود را ابراز كردند; دیگر اقشار نیز بر حمایت خود پای‌فشردند. سرانجام‌، پس از پنجاه روز مبارزه‌، دولت آشكارا عقب‌نشینی كرد; در مطبوعات دهم آذر ماه ۱۳۴۱ صریحاً نوشته شد كه «در هیئت دولت تصویب شد كه تصویب‌نامه مورخه ۱۴/۷/۴۱ قابل اجرا نخواهد بود.»۱۵

اما ابعاد و عمق مبارزات امام خمینی فراتر از تصویب‌نامه مزبور بود و این موضوع فقط بستر و فرصتی برای شعله‌ور ساختن قیام علیه رژیم شاه برای ایشان فراهم نموده بود. امام در پاسخ به اصناف شهرستان قم كه بعد از تلگراف علم به بعضی مراجع صادر شد به ملت ایران «اعلام خطر» می‌كند كه اسلام و استقلال مملكت و اقتصاد آن «در معرض قبضه صهیونیستهاست‌» و تا رفع این خطرها نبایستی سكوت نمود.۱۶

«نهضت آزادی ایران‌»، بار دیگر با صدور اعلامیه‌ای تحت عنوان «در زمینه اعلامیه‌های اخیر علمای اعلام و مراجع عظام ـ دامت بركاتهم‌» به دفاع از نهضت روحانیون برخاست‌.۱۷

نویسنده كتاب «نهضت امام خمینی‌» با بررسی محتوای این اطلاعیه چنین می‌نویسد:

«نهضت آزادی ایران نیز با صدور اعلامیه دیگری از قیام مقدس روحانیت پشتیبانی كرد و به روشن كردن موضع‌، نظرات و خواسته‌های روحانیان و انگیزه آنان از این قیام پرداخت‌. با این وجود كوشید كه نقش روحانیت را در نهضتها و حركتهای ضداستعماری و استبدادی پس از دوران مشروطه به زیر سؤال ببرد و نیم قرن مبارزه پیگیر و خستگی‌ناپذیر عالمان دینی و پیشوایان مجاهد روحانی‌، مانند: جنبش جنگل و تنگستان‌، حركت مدرس‌، خیابانی‌، كاشانی و رویارویی بزرگان روحانی با كودتای رضاخانی و سلطنت ستم پایه او، جنبش فدائیان اسلام بر ضد رژیم شاه و... را نادیده بگیرد.»۱۸

در اعلامیه نهضت آزادی بازگشت روحانیت به صحنه مبارزه «پس از گذشت ۵۶ سال‌» و رهبری انقلاب مشروطیت‌، موجب «اعجاب و امید» خوانده شده بود.

اشكوری درباره چگونگی مواضع نهضت آزادی در قبال نهضت روحانیت به رهبری امام خمینی چنین نوشته است‌:

«در اوایل مهرماه ۱۳۴۱ در دولت امیر اسدالله علم‌، نهضت روحانیان آغاز شد، نهضتی كه ادامه پیدا كرد و تا سرنگونی رژیم پهلوی كوتاه نیامد و متوقف نشد. با شروع مبارزات روحانیان‌، نهضت آزادی‌، هم در مواضع خود رادیكالتر شد و لذا از جبهه ملی بیشتر فاصله گرفت و هم در مقابل‌، به روحانیان نزدیكتر شد و به طور طبیعی گرایش عمیق‌تر و گسترده‌تر اسلامی پیدا كرد. رهبران نهضت‌، به ویژه طالقانی و بازرگان و كمیته دانشجویی نهضت كه جناح رادیكال آن محسوب می‌شد، در این گرایش نقش مؤثری ایفا كردند.»۱۹

جلال‌الدین فارسی نیز تأكید می‌كند كه‌: «با اوج‌گیری مبارزه روحانیت و امام‌(ره‌) لحن و محتوای اعلامیه‌های نهضت آزادی محرك‌تر و خشن‌تر گشت‌.»۲۰

●رفراندوم شاه در ششم بهمن‌; طرح «انقلاب سفید»

همانگونه كه یوسفی اشكوری در مورد آثار نهضت روحانیت می‌نویسد، «جنبش جدید اسلامی‌» آغاز شده بود:

«پس از پیروزی روحانیان بر رژیم شاه در جریان «انجمنهای ایالتی و ولایتی‌» كه تمام مدت پاییز ۱۳۴۱ را به خود اختصاص داد، مبارزات سیاسی احزاب غیرمذهبی (مانند جبهه ملی‌)، تحت‌الشعاع جنبش جدید اسلامی قرار گرفت‌. رژیم شاه كه دست كم در آن مقطع انتظار چنین حركت موفقی از سوی روحانیان سالها در انزوا مانده را نداشت‌، غافلگیر شد.»۲۱

پس از پایان ماجرای انجمنهای ایالتی و ولایتی‌، دولت علم تبلیغات دامنه‌داری را علیه روحانیت آغاز كرد. مضامین تبلیغات حول محور ارتجاعی شمردن روحانیت دور می‌زد. پس از زمینه‌سازی مناسب‌، شاه در ۱۹ دی ماه ۱۳۴۱ در یك اجتماع تبلیغاتی كشاورزان‌، اصول عوامفریبانه پیشنهادی خود را (كه بعدها «لوایح ششگانه‌» نام گرفت و تا سال ۱۳۵۶ به نوزده اصل گسترش یافت‌) اعلام كرد و از مردم خواست كه طی رفراندومی به آن رأی دهند.

شاه در سخنان خود روحانیت را مخالف اصلاحات و «ارتجاع سیاه‌» نامید و برنامه خود را تحول عمیق و اساسی در كشور توصیف كرد. اقدام شاه كه تلاش آشكاری در راه تثبیت اقتدار و خودكامگی از طریق نقض قانون اساسی و گسترش وابستگی فرهنگی و اقتصادی به غرب بود، با واكنش مناسب امام خمینی و علما روبرو شد.

در روز اول بهمن ۱۳۴۱ امام خمینی‌، طی اعلامیه‌ای كه در تهران و شهرستانها پخش شد، رفراندوم را خلاف اصول و قانون‌، و اجباری دانست و آن را تحریم كرد.۲۲ سایر مراجع نیز اطلاعیه‌هایی علیه رفراندوم صادر كردند. روز دوم بهمن بازار تهران اعتصاب كرد و تظاهرات گسترده‌ای صورت گرفت‌. پلیس و ساواك به سركوبی و دستگیری بسیاری از فعالان سیاسی و مردم پرداختند. سوم بهمن‌، قم نیز در موج اعتصاب و تظاهرات فرو رفت و حكومت نظامی در این شهر برقرار شد.۲۳

روز چهارم بهمن ماه شاه در حالیكه شهر به صورت یك پایگاه نظامی درآمده بود، تحت شدیدترین اقدامات امنیتی به قم سفر كرد. وی در این سفر، با جسارت بی‌سابقه‌ای علما را مورد اهانت قرار داد و مجدداً با تفصیل بیشتری از خطر «ارتجاع سیاه‌» سخن گفت‌. روز ششم بهمن بعد از یك موج گسترده سركوب و وحشت‌آفرینی و بازداشت طیفهای مختلف فعالان سیاسی و گروهی از روحانیون‌، رفراندوم انجام شد و دولت به رغم عدم استقبال عموم مردم‌، به دروغ اعلام كرد كه بیش از پنج میلیون نفر رأی موافق داده از اصلاحات شاه حمایت كرده‌اند. كندی و رهبران دیگر كشورها به شاه تبریك گفتند و حمایت خود را اعلام نمودند.۲۴ پیش از رفراندوم‌، جبهه ملی برای مخالفت‌، اعلام میتینگ در روز پنجم بهمن نمود و اطلاعیه تندی منتشر ساخت‌.۲۵ نهضت آزادی نیز طی بیانیه مشروحی‌، ابعاد و آثار رفراندوم را بررسی كرده و بدون اشاره به قیام علما و روحانیان‌، با رفراندوم مخالفت نمود.۲۶ عزت‌الله سحابی معتقد است «جبهه ملی شعارش این بود كه «اصلاحات آری‌، دیكتاتوری نه‌» اما موضع نهضت آزادی خیلی محكم‌تر بود».۲۷ از روز سوم بهمن بازداشت رهبران جبهه ملی و نهضت آزادی آغاز می‌شود. به روایت بازرگان «به دستور شاه كلیه افراد جبهه ملی و نهضت آزادی و حتی افرادی از روحانیون و بازار را به زندان انداختند برای اینكه اینها نباشند تا در رفراندوم مخالفت بكنند.»۲۸

صادق تهرانی

پی‌نوشت‌ها

۱-عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ ایران‌، ج ۲، تهران‌، نشر گفتار، ۱۳۷۲ش‌، ص ۱۴۵، ذیل ۱۵ مهر ۱۳۴۱.

۲- روحانی‌، سیدحمید، نهضت امام خمینی‌، ج ۱، ۱۳۵۶ش (افست چاپ بیروت‌)، صص ۵۰ـ۱۴۹.

۳ - همان‌، صص ۳ ـ۱۵۲; عاقلی‌۱عاقلی‌، ۱۲، ج ۲، ص ۱۴۶.

۴ - علی بابایی‌، غلامرضا، فرهنگ تاریخی سیاسی ایران و خاورمیانه‌، ج ۱، تهران‌، رسا، ۱۳۷۴ش‌، ص ۳۵.

۵ - روحانی‌، سیدحمید، نهضت امام خمینی‌، ج ۱، چ ۱۵، تهران‌، نشر عروج‌، ۱۳۸۱ش‌، صص ۴ ـ۱۸۳; حسینیان‌، روح‌الله، سه سال ستیز مرجعیت شیعه (۴۳ـ ۱۳۴۱)، تهران‌، مركز اسناد انقلاب اسلامی‌، ۱۳۸۲ش‌، ص ۱۳۲.

۶ - سه سال ستیز...، ص ۱۳۳.

۷- نهضت امام خمینی‌، صص ۷ـ۱۸۶.

۸ - همان‌، صص ۹ـ۱۸۷; سه سال ستیز...، صص ۸ـ۱۳۷ و ۱۴۰ و ۱۴۵.

۹ - نهضت امام خمینی‌، صص ۶ـ۱۶۳ (متن كامل و تصویر اعلامیه نهضت آزادی‌).

۱۰- سه سال ستیز...، ص ۱۴۵.

۱۱- یادنامه دكتر غلامحسین صدیقی‌، به اهتمام پرویز ورجاوند، تهران‌، چاپخش‌، ۱۳۷۲، ص ۵۳۹، متن اعلامیه جبهه ملی‌.

۱۲- نهضت امام خمینی‌، صص ۱۶۳ و ۱۶۷.

۱۳- این اولین موضعگیری و واكنش رسمی شاه علیه امام خمینی به شمار می‌آید; كه پس از تلگراف شدیداللحن ایشان به شاه‌ و علم ابراز گردید.» (نهضت امام خمینی‌، ص ۱۷۳).

۱۴- همان جا; نجاتی‌، غلامرضا، تاریخ سیاسی ۲۵ ساله ایران‌، ج ۱، تهران‌، رسا، ۱۳۷۱، ص۲۲۴; فرهنگ تاریخی سیاسی‌...، صص ۶ ـ۳۵.

۱۵- همان جا، با اندكی تصرف‌.

۱۶- نهضت امام خمینی‌، ص ۲۰۵.

۱۷- ر.ك‌: نهضت امام خمینی‌، صص ۶ـ۱۸۴.

۱۸- نهضت امام خمینی‌، صص ۱۰ـ۲۰۹.

۱۹- یوسفی اشكوری، حسن‌، در تكاپوی آزادی‌، ج ۱، تهران‌، قلم‌، ۱۳۷۶ش‌، ص ۲۶۶.

۲۰- فارسی‌ ، جلال‌الدین‌، زوایای تاریك‌، تهران‌، نشر حدیث‌، ۱۳۷۳ش‌، ص ۷۶.

۲۱ -در تكاپوی آزادی‌، ص ۲۶۷.

۲۲- صحیفه نور، ج ۱، صص ۴ ـ۲۳; نهضت امام خمینی‌، صص ۲ ـ۲۳۰; تاریخ سیاسی‌...، ص ۲۲۴

۲۳- نهضت امام خمینی‌، صص ۶ـ۲۶۲; سه سال ستیز...، صص ۵ـ۱۸۰; سفری‌، محمدعلی‌، قلم و سیاست‌، ج ۲، تهران‌، نشر نامك‌، ۱۳۷۱ ش‌، صص ۸۰ـ۴۷۹.

۲۴- فرهنگ تاریخی سیاسی‌...، ص ۳۸; نهضت امام خمینی‌، صص ۶ ـ۲۷۰، با تلخیص‌.

۲۵- قلم و سیاست‌، ص ۴۸۲; یادنامه دكتر غلامحسین‌...، صص ۵۲ـ۵۴۴.

۲۶- در تكاپوی آزادی‌، صص ۷۳ـ۲۶۸.

۲۷- همان‌، ص ۲۶۸.

۲۸- همان‌، ص ۲۷۳.

۲۹- نهضت امام خمینی‌، صص ۳۰۲ ـ۲۹۶، (متن كامل اعلامیه مراجع‌).

۳۰- همان‌، چ ۱۵، ص ۳۲۷.

۳۱- همان‌، چ اول‌، صص ۱۱ ـ۳۱۰.

۳۲- همان‌، چ ۱۵، ص ۳۴۱.

۳۳- صحیفه امام‌، ج ۱، صص ۹ـ۱۵۸ و ۱۶۲ و ۱۶۴.

۳۴- همان‌، ص ۱۶۵، پانوشت به نقل از كوثر.

۳۵- نهضت امام خمینی‌، صص ۲ـ۳۴۱.

۳۶- همان‌، ص ۳۱۵; صحیفه نور، ج ۱، ص ۳۷.

۳۷- كرباسچی‌، غلامرضا، هفت هزار روز تاریخ ایران و انقلاب اسلامی‌، ج ۱، تهران‌، بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی ایران‌، ۱۳۷۱ش‌، صص ۴ ـ۱۳۳، ذیل ۲ فروردین ۱۳۴۲; ر.ك‌: نهضت امام خمینی‌، صص ۴۹ـ ۳۳۷.

۳۸- فرهنگ تاریخی سیاسی‌...، ص ۳۸; هفت هزار روز...، صص ۶ ـ۱۳۵، ذیل همان روز; اطلاعات ۶/۱/۴۲: «طی زدوخورد قم و تبریز، سه نفر كشته و عده‌ای مجروح شدند.»

۳۹- هفت هزار روز...، ص ۱۳۴.

۴۰- فرهنگ تاریخی سیاسی‌...، ص ۳۸.

۴۱- این اعلامیه‌، در اصل‌، پیام امام به علمای تهران است كه در سطح گسترده‌ای به صورت اعلامیه چاپ و در بسیاری از شهرها توزیع شد.

۴۲- صحیفه نور، ج ۱، صص ۴۰ ـ۳۹; نهضت امام خمینی‌، صص ۳ ـ۲۷۲. (در هر دو مأخذ متن كامل اعلامیه درج شده است‌).

۴۳- همان‌.

۴۴- همان‌.

۴۵- نهضت امام خمینی‌، ص ۳۹۹.

۴۶- همان‌، صص ۶ـ۳۹۵.

۴۷- روزشمار تاریخ ایران‌، ج ۲، ص ۱۵۴; نهضت امام خمینی‌، صص ۹ـ۴۰۶.

۴۸- نهضت امام خمینی‌، ص ۳۵۶; در تكاپوی آزادی‌، ص ۲۷۵. اشكوری این اعلامیه را مربوط به بعد از پانزده خرداد می‌داند و نیز تأكید می‌كند كه در این اعلامیه «به روحانیان و علما و یا ماهیت مذهبی قیام‌ها» اشاره‌ای نمی‌شود.

۴۹- نهضت امام خمینی‌، ص ۳۵۶، پانوشت‌.

۵۰- هفت هزار روز...، ص ۱۳۹.

۵۱- فرهنگ تاریخی سیاسی‌...، ص ۳۹; مدنی‌، سید جلال‌الدین‌، تاریخ سیاسی معاصر ایران‌، ج ۲ ، قم‌، انتشارات اسلامی‌، ۱۳۶۱ش‌، صص ۹ـ۲۸; هفت هزار روز...، ص ۱۴۰.

۵۲- سه سال ستیز...، ص ۲۴۵; نهضت امام خمینی‌، ص ۴۲۴.

۵۳- همان‌، ص ۴۲۴.

۵۴- همان‌، ص ۴۲۵.

۵۵- همان‌، صص ۳۶ـ۴۲۷.

۵۶- روزنامه اطلاعات‌، ۲۸ اردیبهشت ۱۳۴۲.

۵۷- تاریخ سیاسی معاصر ایران‌، ص ۳۲.

۵۸- همان‌، صص ۴ ـ۳۳.

۵۹- حاج صادق امانی‌، به روایت حاج مهدی عراقی‌، از كسانی بود كه این توصیه را جامه عمل پوشاند; و از جمله این نوحه را سرود كه در روز ۱۵ خرداد نیز خوانده می‌شد: «گفت عزیز فاطمه / نیست ز مرگ واهمه / تا كه به تن توان بوَد / زیر ستم نمی‌روم / ننگ و حیات ذلت است / عزت و مرگ لذّت است / من ز یزید بی‌حیا / ظلم و ستم نمی‌كشم‌». شهید امانی از بنیانگذاران و رهبران «هیئتهای مؤتلفه اسلامی‌» بود كه همزمان با شروع نهضت امام خمینی تشكیل شد. (روایت ناقص این نوحه در كتاب ناگفته‌ها، ص ۱۷۹ آمده است‌. در كتاب در تكاپوی آزادی‌، ص ۳۶۹ به نقل از خاطرات زندان، بازرگان آن را به طور كامل نقل می‌كند و یادآور می‌شود كه این نوحه را در زندان هم می‌خوانده‌اند. ر.ك‌: نهضت امام خمینی‌، ج ۱، چ ۱۵، صص ۴۶۷ و ۴۶۸ و ۴۷۷ و ۴۷۸ و ۴۸۴).

۶۰- نقل قول‌ها از صحیفه نور، ج ۱، ص ۵۲.

۶۱- نهضت امام خمینی‌، ج ۱، چ ۱۵، صص ۵ـ۴۹۳.

۶۲- همان‌، ص ۴۹۸.

۶۳- تاریخ سیاسی ۲۵ ساله‌...، ص ۲۲۸.

۶۴- همان‌، ص ۲۳۳.

۶۵- سه سال ستیز...، ص ۴۶۶.

۶۶- تاریخ سیاسی معاصر ایران‌، صص ۳ ـ۴۲; هفت هزار روز...، ص ۱۵۰; نهضت امام خمینی‌، ص ۴۷۲.

۶۷- ر.ك‌: نهضت امام خمینی‌، ج ۱، چ ۱۵، صص ۸۵ـ۵۱۵; سه سال ستیز...، صص ۳۱۹ـ۲۹۳.

۶۸- تاریخ سیاسی ۲۵ ساله‌...، ص ۲۳۶، به نقل از واشنگتن پست‌، ۱۵ نوامبر ۱۹۷۸.

۶۹- همان جا.

۷۰- منصوری‌، جواد، تاریخ قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد، ج ۲، تهران‌، مركز اسناد انقلاب اسلامی‌، ۱۳۷۸ش‌، ص ۲۶.

۷۱- متن كامل مذاكرات هیئت دولت طاغوت در پانزده خرداد ۱۳۴۲، تهران‌، روابط عمومی نخست‌وزیری‌، ۱۳۶۲ش‌، صص ۳۱ـ۲۲.

۷۲- همان‌.

۷۳- فردوست‌، حسین‌، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی‌، ج ۱، تهران‌، اطلاعات‌، ۱۳۷۳ش‌، صص ۵۱۰ و ۴ـ۵۱۳.

۷۴- تاریخ سیاسی ۲۵ ساله...‌، ص ۲۳۹.

۷۵- آبراهامیان‌، یرواند، ایران بین دو انقلاب‌، ترجمه‌: گل‌محمدی ـ فتاحی‌، تهران‌، نشر نی‌، ۱۳۷۷ش‌، ص ۵۲۳

۷۶ - جزنی بیزن ،تاریخ سی ساله ایران ،ج ۲ ، نشر كارگر ،بی تا ، صص ۵-۱۱۴ .

۷۷- تاریخ سیاسی ۲۵ ساله‌...، ص ۲۴۰.

۷۸- ایران بین دو انقلاب‌، ص ۵۲۴.

۷۹- ا. بیل‌. جیمز، شیر و عقاب‌، ترجمه‌: فیروزه برلیان‌، تهران‌، فاخته‌، ۱۳۷۱ش‌، ص ۲۱۳.

۸۰- تاریخ قیام‌...، ص ۶۱.

۸۱- میثمی‌، لطف‌الله، از نهضت آزادی تا مجاهدین خلق‌، تهران‌، نشر صمدیه‌، بی تا، ص ۱۳۷.

۸۲- نهضت امام خمینی‌، ج ۱، چ ۱۵، ص ۶۴۹.

۸۳- شصت سال خدمت و مقاومت ـ خاطرات مهندس مهدی بازرگان‌، ج ۱، تهران‌، رسا، ۱۳۷۵ش‌، صص ۴ـ۳۹۱

۸۴- اسناد نهضت آزادی ایران‌، ج ۱، تهران‌، نهضت آزادی ایران‌، ۱۳۶۲ش‌، صص ۲۹۶ و ۳۳۲ و ۳۴۰; سلطانی‌، مجتبی‌، خط سازش‌، ج ۱، تهران‌، مركز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی‌، ۱۳۶۷ش‌، صص ۴ـ ۷۳.

۸۵- تاریخ سیاسی ۲۵ ساله‌...، ص ۲۴۳.

۸۶- شصت سال خدمت‌...، صص ۳۹۲ و ۳۹۴.

۸۷- تاریخ سیاسی ۲۵ ساله‌...، ص ۲۴۵.

۸۸- همان‌، ص ۲۹۷، با اندكی تلخیص و تصرف‌.

۸۹- در تكاپوی آزادی‌، ص ۲۷۵.

۹۰- زوایای تاریك‌، ص ۱۱۱.

۹۱- همان‌، ص ۶۶.

۹۲- در تكاپوی آزادی‌، ص ۲۷۶.

۹۳- نوزده تن محكومین نهضت آزادی عبارت بودند از: آیت‌الله طالقانی‌، مهندس بازرگان‌، دكتر یدالله سحابی‌، دكتر عباس شیبانی ،احمد علی‌بابایی‌، محمدمهدی جعفری ،عزت‌الله سحابی ، ابوالفضل حكیمی ،مصطفی مفیدی‌، بسته‌نگار، رادنیا، مجتبی مفیدی‌، عالی‌، مهدی شاملو، محمدمهدی خمسی‌، نیلفروشان‌ ، مقدس‌پور ، ضرابی ، محمدرضا خمسی‌ .

آیت‌الله طالقانی‌و بازرگان به ده سال ،دكتر شیبانی‌و علی‌بابایی به شش سال‌، یك تن به پنج سال‌، پنج تن به چهار سال‌، یك تن به سه سال‌، چهار تن به دو سال و چهار تن دیگر به یك سال زندان محكوم شدند. ر.ك‌: تاریخ سیاسی ۲۵ ساله‌...، صص ۳۳۲ـ ۳۳۴.

۹۴ - شصت سال خدمت‌...، ص ۴۱۱.

۹۵- همان‌، صص ۶ـ۴۱۵.

۹۶- زوایای تاریك‌، ص ۹۲.

۹۷- نهضت امام خمینی‌، ج ۱، چ ۱۵، ص ۷۵۸.

۹۸- در تكاپوی آزادی‌، ص ۳۷۶.

۹۹- اسناد نهضت‌...، ج ۱۱، ص ۲۴.

---