بی خیالی خوب است یا بد

گفت وگو با دکتر محمدرضا خدایی به بهانه تحلیل یکی از شخصیت های فیلم «بی خود و بی جهت»

این روزها یکی از فیلم‌های پرمخاطب سینمای ما، فیلم سینمایی «بی‌خود و بی‌جهت» آخرین اثر عبدالرضا کاهانی است. این فیلم داستان زندگی یک نیمروز دو زوج را روایت می‌کند که در موقعیتی خاص گرفتار شده‌اند...

در خانه‌ای که هنوز مستاجر قبلی از آن نقل مکان نکرده، باید تا چند ساعت دیگر مراسم میهمانی ازدواج مستاجر جدید برگزار شود. مستاجر قبلی هنوز نتوانسته جایی برای نقل مکان پیدا کند و اسباب و وسایل هر دو خانواده در خانه روی هم انباشته شده است. در میان تمام ویژگی‌های «بی‌خود و بی‌جهت»، بازی «احمد مهران‌فر» در نقش دامادی که تا چند ساعت دیگر باید پذیرای میهمانان مراسم ازدواج خود باشد، جالب توجه است. او که انگار هیچ اتفاق خاصی نیفتاده، همچنان به شوخی و لودگی می‌پردازد و هیچ‌چیز را جدی نمی‌گیرد. بی‌خیالی این شخصیت به حدی است که نه تنها همبازی‌های او در فیلم، که حتی مخاطبان را نیز آزار می‌دهد. به این بهانه با دکتر محمدرضا خدایی، روان‌پزشک و عضو هیات علمی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی در مورد بی‌خیالی و افراد بی‌خیال گفت‌وگو کرده‌ایم.

▪ افراد بی‌خیال چه افرادی هستند؟

با رشد فرهنگی، روانی و اجتماعی انسان، نیازها و دغدغه‌های او نیز رشد و تعالی می‌یابند و دغدغه‌ تامین نیازهای اولیه شخصی کم‌کم جای خود را به دغدغه تامین نیازهای والای شخصی، نیازهای اطرافیان و در نهایت نیازهای والای اجتماعی و حتی جهانی می‌دهد. در حقیقت انسان به‌تدریج به نوعی تعالی دست می‌یابد و دیگر خود را فقط در برابر خود مسوول نمی‌‌بیند بلکه در مقابل محیط اطراف، هموطنان، هم‌کیشان خود و در مراتب والاتر در برابر تمام انسان‌ها در سراسر جهان احساس مسوولیت می‌کند. البته نقطه مقابلی هم وجود دارد؛ یعنی افرادی این دغدغه‌ها را ندارند و خود را در برابر مسایل و مشکلات خود و دیگران مسوول نمی‌دانند و در اصطلاح افراد بی‌خیالی هستند.

▪ چه عواملی در بروز این بی‌خیالی نقش دارند؟

علت تمام رفتارهای انسان، مولفه‌های معنوی، اجتماعی و فرهنگی، ژنتیکی و شخصیتی و مکانیسم‌های دفاعی است و بی‌خیالی هم از این قاعده مستثنی نیست. بی‌خیالی می‌تواند ناشی از مسایل ژنتیک یا شخصیتی باشد. ممکن‌است شخصیت فرد از نظر اجتماعی به حدی رشد نکرده باشد که بتواند محیط اطراف خود را در نظر بگیرد یا دیدگاه وی در حد خود و نیازهای اولیه‌اش باشد و نوعی حالت خودخواهی و خودپسندی داشته باشد. مسایل اجتماعی، فرهنگی و معنوی نیز می‌توانند در این موضوع نقش داشته‌باشند. مثلا فردی که به خدا اعتقاد ندارد، احتمال بیشتری دارد که برخورد مسوولانه‌ای با محیط و انسان‌های اطراف خود نداشته باشد.

▪ پس با توجه به این تعریف، بی‌خیالی خصلت خوبی‌ نیست.

بله، همانطور که دغدغه زیاد و توجه بیش از حد به اطراف و اطرفیان باعث ایجاد اضطراب، استرس و وسواس می‌شود، کمبود آن نیز باعث ایجاد اختلال در روابط بین فردی و روابط اجتماعی و بر هم خوردن نظم اجتماعی و نظم ارتباطی بین افراد خواهدشد. در واقع داشتن «خیال» یا دغدغه موضوعات مختلف شخصی یا اجتماعی، یکی از مکانیسم‌های رشدیافته انسان است که میزان متناسبی‌ از آن باعث ایجاد همراهی، همدردی، همدلی و همکاری بین افراد می‌شود. اگر همه انسان‌ها خیال و دغدغه کارهای خود و اطرافیان خود را داشته باشند، سعی کنند در چارچوب منطقی و قانونی عمل کنند، حق دیگران را در نظر بگیرند و خود را در مسایل اجتماعی مشارکت دهند، جامعه‌ای سالم شکل خواهدگرفت. شاید شعر سعدی نیز مصداق همین موضوع باشد که می‌گوید:

چو عضوی به درد آورد روزگار

دگر عضوها را نماند قرار

تو کز محنت دیگران بی‌غمی

نشاید که نامت نهند آدمی

▪ پس چرا بی‌خیالی از نظر بسیاری از مردم، وجهه مثبتی دارد؟

در این‌باره باید به دو نکته توجه داشت؛ دغدغه داشتن و «باخیال» بودن بیش از حد باعث بروز عوارض متعددی مانند استرس، اضطراب، پرخاشگری و وسواس می‌شود و آنچه مردم آن را مثبت می‌دانند، دوری از دغدغه‌های بیش از حد و عوارض آن است. نکته دیگر اینکه در بسیاری موارد آنچه از آن به‌عنوان بی‌خیالی یاد می‌شود و جنبه مثبت دارد، در واقع بی‌خیالی نیست و فقط برخی ویژگی‌های ظاهری آن را دارد.

▪ مثلا در چه مواردی؟

مثلا در افراد منطقی، باتجربه و آگاه به مشکلات، بسیاری از مولفه‌های ظاهری فرد بی‌خیال وجود دارد. نداشتن عکس‌العمل‌های لحظه‌ای، ترس و دلهره و انجام کار با صبر اگرچه در ظاهر شبیه به رفتار افراد بی‌خیال در برابر مشکلات به‌نظر می‌رسد ولی در جهت مثبت و در راستای حل مشکل است. این خونسردی و آرامش، ناشی از آگاهی و تسلط فرد به مشکل است و فرد از این طریق می‌کوشد مشکلات خود را با آرامش حل کند. آنچه در نظر مردم جنبه مثبت بی‌خیالی تلقی می‌شود، همین خونسردی و آرامش در جهت حل مشکل است که ربطی به بی‌خیالی و شخصیت فیلم «بی‌خود و بی‌جهت» ندارد. این شخصیت در این فیلم هیچ‌یک از این خصیصه‌ها را ندارد یعنی بی‌خیالی او نه در جهت مثبت و حل مشکل است و نه از تنش و استرس بیش از حد جلوگیری می‌کند. به همین دلیل هم در مجموعه‌ای که در آن قرار گرفته است، باعث آزار هم‌گروه‌های خود می‌شود و حتی این آزار را به مخاطب فیلم هم منتقل می‌کند.

▪ آیا «بی‌خیالی» می‌تواند مانند «انکار» یک نوع سیستم دفاعی ناخودآگاه در برابر مشکلات باشد؟

ما نمی‌توانیم انکار و بی‌خیالی را با هم در یک گروه قرار دهیم. انکار یک مکانیسم دفاعی نابالغ و رشدنیافته است، به این صورت که فرد به دلیل ناتوانایی در مقابله با مشکل و تطابق با شرایط، به نوعی صورت‌مساله را پاک و آن را انکار می‌کند. در واقع واکنش انکار نه به دلیل ناآگاهی و نترسیدن از موضوع، بلکه به دلیل ترس بیش از حد و واکنشی غیرمنطقی است. بی‌خیالی یک پدیده شخصیتی است و فرد بی‌خیال دغدغه مشکل به وجود آمده را ندارد و به همین دلیل انگیزه حل آن در وی به وجود نمی‌آید. به زبان ساده‌تر، انکار یک مکانیسم دفاعی نابالغ و بی‌خیالی یکی از ویژگی‌های شخصیت نابالغ است.

▪ آیا می‌توان گفت که بی‌خیالی فقط برای خود فرد مفید است و اطرافیان را آزار می‌دهد؟

بی‌خیالی شاید در کوتاه‌مدت برای فرد مشکلی ایجاد نکند و باعث شود آرامشی موقت را تجربه کند اما بالاخره محیط و اطرافیان به آن واکنش نشان خواهندداد. مسوولیت سایر اعضایی که ناچارند جور مسوولیت‌های فرد بی‌خیال را به دوش بکشند، اضافه خواهدشد. این شرایطی است که نمی‌توان به برقراری آن برای مدت‌طولانی امیدوار بود. فرد بی‌خیال به‌تدریج از اطرافیان و محیط خود بازخورد منفی خواهددید و در صورت اصلاح‌نشدن وضعیت، ناچار به دوری از گروه و جامعه می‌شود. ضمن اینکه بی‌خیالی افراد در برابر مشکلات، به معنی از بین رفتن مشکل نیست و نقص موجود، به‌تدریج تاثیر خود را در کل مجموعه خواهد گذاشت. در همین فیلم می‌بینیم شخصیت مورد نظر در حالی همه‌چیز را به شوخی می‌گیرد و پشت گوش می‌اندازد که فقط چند ساعت به زمان میهمانی عروسی وی باقی‌مانده است. این فرد فقط تا شروع میهمانی می‌تواند با بی‌خیالی زمان را سپری کند و لذت ببرد ولی اگر میهمانی آغاز شود و وظایف خود را انجام نداده باشد، دیگر هیچ‌چیز لذت‌بخش نخواهد بود.

▪ برای حل مشکل این افراد چه راهکارهایی وجود دارد؟

این موضوع مستقیم به علل پیدایش چنین شخصیتی بستگی دارد. در برخی افراد بی‌خیالی در پی افسردگی به‌وجود می‌آید که در این موارد اقدام‌های روان‌شناختی و روان‌پزشکی برای رفع افسردگی لازم است. البته باید به این نکته نیز توجه داشت که در افسردگی بیش از آنکه بی‌خیالی مد نظر باشد، بی‌تفاوتی فرد به موضوعات مورد توجه است. در مواردی که بی‌خیالی جنبه شخصیتی دارد، اقدام‌هایی که باعث افزایش مهارت‌های فردی، اجتماعی و ارتباطی می‌شود، موثر خواهد بود.

در برخی دیگر، بی‌خیالی ممکن است به این دلیل باشد که نسبت به محیط اطراف خود احساس نیاز نمی‌کنند. این شخصیت‌ها که شخصیت‌های اسکیزویید نام دارند، به هیچ‌وجه احساس نمی‌کنند که در زندگی خود به ارتباط با اطرافیان خود نیاز دارند اما در مواردی که بی‌خیالی جنبه رفتاری دارد، بهترین عکس‌العمل اطرافیان راهنمایی و تذکر به فرد بی‌خیال است نه انجام کارهایی که به عهده آنها گذاشته شده است. این نوع واکنش می‌تواند فرد را به‌تدریج به وظایف خود آگاه کند تا برای انجام آنها احساس مسوولیت کند.

پیمان صفردوست