نگاهی به اختلالات تجزیه‌ای

اختلالات تجزیه‌ای یکی از انواع اختلالات اعصاب و روان است که در روان‌پزشکی مورد بحث قرار می‌گیرد. همان‌طور که از اسم این اختلال مشخص است، جدایی بین هوشیاری و اعمال فرد اتفاق …

اختلالات تجزیه‌ای یکی از انواع اختلالات اعصاب و روان است که در روان‌پزشکی مورد بحث قرار می‌گیرد. همان‌طور که از اسم این اختلال مشخص است، جدایی بین هوشیاری و اعمال فرد اتفاق می‌افتد؛ یعنی فرد اعمالی انجام می‌دهد که چندان به آن هوشیار نیست، به طوری که اگرچه می‌داند چه کار می‌کند اما هوشیاری مدیریت ندارد. برای مصداق می‌توان به فراموشی تجزیه‌ای یا فراموشی روانزاد اشاره کرد. با دکتر سیدسعید صدر، روان‌پزشک و عضو هیات علمی دانشگاه علوم‌پزشکی شهید بهشتی، درباره همین مساله گفتگو کرده‌ایم...

آقای دکتر! آیا ممکن است مبحث اختلالات تجزیه‌ای را با ارایه یک مثال روشن برایمان توضیح دهید؟

ـ ببینید؛ ابتدا باید این نکته را یادآور شوم که گاهی فراموشی به دلیل ضربه مغزی روی می‌دهد اما در مواردی نیز امکان دارد فرد به خاطر مواجهه با یک صحنه هیجانی دچار این مشکل شود. به طور مثال تصور کنید فردی شب‌هنگام تنها در حال حرکت در خیابان است و ناگهان به وی حمله می‌شود و در این حمله نیز دچار آسیب می‌شود اما همین فرد نمی‌تواند آن صحنه را به یاد بیاورد. این نوع مثال‌ها و حوادثی از این قبیل را در خیلی از فیلم‌های سینمایی نیز می‌بینیم اما چون اغراق‌آمیز است چندان جدی تلقی نمی‌شود.

خب، این اختلال تجزیه‌ای چه انواعی دارد؟

ـ سه نوع است. اولین نوعش این است که شما همه روزها را به یاد می‌آورید اما فقط صحنه خاصی از حادثه را به یاد ندارید؛ یعنی انگار یک فاصله‌ای در خاطرات شما به وجود می‌آید. نوع دومش این است که چند روز را فراموش کنید؛ به طور مثال، ممکن است فردی اصلا نداند که شنبه تا چهارشبنه چه اتفاقی برایش افتاده است. مورد سوم که بسیار نادرتر است، این است که فرد تمام حوادث زندگی و هویت خودش را فراموش می‌کند؛ مثلا اسمش را فراموش می‌کند و گذشته‌اش را به کلی از یاد می‌برد.

بیشترین مواردی که فیلم‌های سینمایی نیز نشان می‌دهند همین نوع سوم است که نادرست هم هست؛ این‌طور نیست؟

ـ بله، دقیقا همین‌طور است.

چنین افرادی از نظر عادت‌های رفتاری چه نشانه‌هایی دارند؟

ـ چنین افرادی غالبا دچار نگرانی هستند و مشخص است که یک مشکل و گرفتاری ذهنی برایشان به وجود آمده است. فردی که قسمتی از تاریخچه‌اش را فراموش کرده‌، بهت زده است و بسیار سردرگم به نظر می‌رسد.

درمان چنین افرادی چه‌طور صورت می‌گیرد؟

ـ در نوع سوم فراموشی که فرد همه هویت خود را از یاد برده است، می‌توانیم با مواجهه با افراد آشنا کم‌کم وی رابه زندگی بازگردانیم. نام بردن اسامی و مواجهه با افراد می‌تواند به طور تدریجی، خاطرات این افراد را به ذهن آنها بازگرداند.

فراموشی‌های نوع اول و دوم نیز درمان‌پذیر است؟

ـ دو نوع اول را دراماتیک یا نمایشی نام‌گذاری کرده‌اند. معمولا مصاحبه، معاینه، آرامش و یادآوری، کمک‌کننده است. چنین بیمارانی دوست ندارند جزییات حادثه را تعریف کنند و همان‌طور که خاطراتشان یک دفعه از یاد رفته است، ممکن است یک دفعه نیز به ذهن‌شان بیاید.

این نوع فراموشی تکرار هم می‌شود؟

ـ فراموشی روان‌زاد پیش آگهی خوب دارد اما ممکن است تکرار هم بشود.

از دیگر اختلالات تجزیه‌ای هم بگویید.

ـ گروه دیگری از اختلالات، فرار تجزیه‌ای است. البته چندان شایع نیست. به طور مثال فردی پس از یک حادثه ناگوار مثل زلزله، از محیط زندگی خود کیلومترها دور می‌شود و یک هویت جدید به دست می‌آورد. این فرد ممکن است چند ماه یا چند سال بدون اینکه هویت اصلی خود را بداند، زندگی می‌کند. مثلا دبیر زیست‌شناسی یک دبیرستان پس از یک اتفاق فاجعه‌آمیز مانند زلزله از خانه و کاشانه خود دور شده و در روستایی به سراغ نجاری رفته است، بدون آنکه بفهمد هویتش عوض شده و ناگهان در اثر یک مواجهه یادش افتاده که خانواده‌ای دارد و هویتش را بازیافته است.

فقط زلزله‌ها می‌توانند چنین فراموشی‌هایی ایجاد کنند؟

ـ نه؛ همان‌طور که اشاره کردم تمام اتفاقات فاجعه‌آمیز مثل دزدی، بیماری شدید یا جنگ نیز می‌توانند چنین حالت‌هایی را ایجاد کنند و گرفتاری‌هایی برای فرد و خانواده به وجود آورند. البته برگشت این افراد خود به خود است.

فراموشی‌های روان‌زاد در چه کسانی بیشتر اتفاق می‌افتد؟

ـ فراموشی‌های روان‌زاد برای هر کسی ممکن است به وجود آید و نیاز به زمینه داشتن ندارد و در خانم‌ها معمولا شایع‌تر از آقایان است. البته نوع فرار روان‌زاد در آقایان و خانم‌ها به طور مساوی دیده می‌شود که این اختلالات تا ۹۰ درصد برگشت‌پذیر است.

دکتر مجید سلطانی

گفتگو با دکتر سیدسعید صدر روانپزشک