آسیب شناسی یک حزب

نگاهی به کتاب مدرنیته, شبهه و دموکراسی

فقدان تحزب در ساختار ایران از زمان مشروطه و انجماد سیاسی در زمان رضاخان در نهایت باعث پدید آمدن گروه هایی زیرزمینی شد که هرگز شاید فرصتی برای تحزب واقعی مبتنی بر مشارکت مدنی نیافتند. اکنون بازخوانی تجربه فعالیت های سیاسی پیشین ضرورتی است برای حرکت خردمندانه در راستای ایجاد و حفظ یک تشکل واقعی سیاسی یعنی حزب.

«مدرنیته، شبهه و دموکراسی» کتابی است از «اصغر شیرازی» که دیدگاه حزب توده را در زمینه های متفاوت مورد پژوهش قرار داده است آن هم از منظر رویارویی افکار پیش از مدرن که آبشخور اصلی ذهنیت روشنفکران استبدادزده بود و مدرن و مدرنیسم که معنی واقعی آن دموکراسی است.

کتاب «مدرنیته، شبهه و دموکراسی» نتیجه پژوهشی در دانشگاه آزاد هومبولت برلین است که متن آلمانی آن در سال ۲۰۰۳ منتشر شد و اصغر شیرازی در آن نگاهی دارد به قرائت ناموفق حزب توده از مسائل اقتصادی و اجتماعی جامعه ایران. شیرازی قصد خود را از این بررسی، شرح تاریخ و نقد حزب توده از یک منظر سیاسی نمی داند بلکه آن را از منظر رویارویی دو نوع تمدن مدرن و پیش از مدرن، تمدن دنیای جدید و تمدن سنتی ایرانی مورد پژوهش قرار می دهد.

او بر این باور است که شرایط داخلی و خارجی آشنایی ایرانیان با دموکراسی را ماهیت این دو تمدن رقم می زند که در یک جانب این تلاقی تمدن پویا، جهان گستر و پرتوان دنیای نو وجود دارد که به سبب دستاوردهای متنوع و حیرت انگیزش از جاذبه مقاومت ناپذیری برخوردار است و در طرف دیگر تمدنی سنت گرا که وسیله چندانی برای مقابله با آن تمدن نوپای مرزنشناس ندارد و رفتارش بیشتر اثرپذیر و مصرفی است.

از نظر اقتصادی هم تمدن سنتی در آغاز تلاقی با دنیای مدرن هنوز بر ترکیبی از شیوه های تولیدی دامدارانه، کوچنده، کشاورزی و پیشه وری غیرماشینی و وسایل ارتباطاتی متکی بر نیروی حیوانی استقرار داشت. بخش اعظم واحدهای تولیدی به شیوه خودکفایی و بر مبنای کارگروهی ابتدایی (خانواده، ایل، بنه و انواع دیگر روش های تولیدی اجتماعی ابتدایی) عمل می کردند. مالکیت وسایل تولید عمدتاً دولتی بود یا اگر خصوصی بود به طور دائم در معرض تجاوزات صاحبان قدرت سیاسی قرار داشت و از هیچ امنیت و ثباتی برخوردار نبود.

شیوه های تولیدی حاکم مجالی به شکل گیری فردیت و شخصیت با آن کیفیت و به آن اندازه که بتواند محمل نوآوری و پویایی اقتصادی باشد، نمی دادند. وحدت کشور محصول قدرت نظامی حاکمان زورپیشه بود و از شهروند به معنی انسان صاحب حق و شریک در امر اداره امور شهر و کشور هیچ اثر قابل ملاحظه یی دیده نمی شد. از نظر فرهنگی هم کشور دستخوش انحطاط و درجازدگی کهنسال بود و فردیتی که بتواند با تکیه بر استقلال اندیشه خود برخیزد و به صحت باورهای محیط و ارزش های کهن و عادات دیرپای جامعه شک بورزد و بنا را بر پرسش بگذارد مجال پیدایش و رشد و دوام نمی یافت.

در چنین شرایطی تلاقی ایرانیان با دنیای مدرن آنها را تکان داد، به حرکت واداشت و جهت حرکت شان را تعیین کرد. این واکنش ها را «اصغر شیرازی» به دو شکل تقلیدی و اعتراضی تقسیم می کند که در این تقسیم بندی در حالی که جریان های بومی گرا بیشتر در صحنه اعتراض ظاهر می شوند و در مخالفت با کنش تقلیدی شور بیشتری از خود نشان می دهند، جریان های مدرنیستی بدون واگذاری کامل میدان اعتراض به رقیبان بومی گرا، آمادگی بیشتری به واکنش تقلیدی از خود نشان می دهند. در ابتدا گرایش به تقلید در میان تجددطلبان قوی تر بود و تمایل بخشی از آنها به اعتراض با افزایش آشنایی شان با مشکلات تقلید که بعضاً ساخته خود دنیای مدرن بوده اند، افزایش یافت. بنا بر پژوهش شیرازی، حزب توده در پندار و رفتار خود هر دو واکنش تقلیدی و اعتراضی را دخالت وسیع داد و با این عمل دستخوش چنان شبهات ذهنی و خطاهای سیاسی بزرگی شد که ضربات سنگینی بر روند دموکراتیک شدن جامعه ایرانی وارد کرد.

در نخستین فصل کتاب که نگاهی مختصر بر تاریخ و دانش حزب توده ایران دارد، نویسنده حزب توده را به عنوان نماینده یکی از گرایش های سیاسی - روشنفکری جامعه ایران به سبب ضعف های عمومی جامعه و کاستی های تئوریک فاقد بضاعت لازم برای شناخت ایران و جهان و دارای موضع واکنش های خطاآلود و شبهه ناک می داند.

اصغر شیرازی در فصل دوم، دانش توده یی ها درباره دنیای مدرن به ویژه دانش اقتصادی حزب توده را در سطح تئوریک در امر تشخیص اجتماعی ایران دارای مشکل ارزیابی می کند.

حزب توده بر این باور بود که سیستم سرمایه داری بر اقتصاد ایران حکمفرماست اما کدام یک از معیارهای اقتصاد کاپیتالیستی با محوریت بخش خصوصی با اقتصاد ایران تحت حاکمیت پهلوی همخوانی داشت؟

آیا اساساً مالکیت خصوصی در نظام اجتماعی در ایران آن روز از چنان گسترش، وزن، منزلت و آزادی برخوردار بود که برای تشکیل سرمایه داری زمینه ساز باشد و آیا تسلط همه جانبه دولت بر نظام تولیدی، توزیعی و خدماتی اقتصاد در آن جامعه به مالکیت خصوصی و فردیتی که باید محمل اقتصاد کاپیتالیستی باشد، اجازه انکشاف و تسلط می داد؟

از نگاه شیرازی آنچه باعث این می شد که حزب، حکم بر وجود نظام سرمایه داری در ایران بدهد تحدید این نظام به عناصر کمîی اقتصادی آن یا اتکا به شباهت ها بین این نوع عناصر و نظایر آنها در جوامع سرمایه داری، در اندیشه تئوریسین های حزب بود.

وجود سرمایه مالی و صنعتی، وجود صنعت مدرن، تولید کالایی گسترش یافته و نظام مزدکاری نویسندگان حزب را بر آن می داشت که بر سلطه نظام سرمایه داری در ایران گمان ببرند، آن هم چنان نظام سرمایه دارانه یی که رو به تمرکز سرمایه، تشکیل سرمایه مالی مسلط بر حوزه های مختلف اقتصاد و انحصار گذاشته و در حال درآمدن به صورت و خصلت امپریالیستی است.

اما آیا در این نظام انسان سرمایه دار، انسانی که نظام فئودالی را با نیروی اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی خود درهم می شکند و نظام سرمایه داری را با همین نیرو برپا می کند، انسان عامل (سوژه)، پویا، نوآفرین، تولیدگر، خردورز و سختکوش حضور مسلط دارد؟

علاوه بر این همچنین نویسنده سوال می کند که آیا در این نظام شرایط اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی مناسب با پیدایش این نوع انسان پیدا شده و به آنچنان درجه یی از رشد رسیده اند که به او اجازه مستقر ساختن مناسبات سرمایه داری را بدهند؟ آیا مالکیت خصوصی در نظام اجتماعی از چنان گسترش، وزن، منزلت و آزادی برخوردار است که برای تشکیل سرمایه داری لازم است؟

آیا تسلط دولت بر نظام تولیدی، توزیعی و خدماتی اقتصاد در این جامعه به مالکیت خصوصی و فردیتی که باید محمل آن باشد اجازه انکشاف و تسلط می دهد؟

پرسش های بسیاری از این دست در کتاب آمده است که حزب توده نه مطرح کرد و نه پاسخ داد و از نگاه اصغر شیرازی تنها به تباه شدن نیروی روشنفکری و در نتیجه زیان به روند دموکراتیک شدن جامعه انجامید؛ پرسش هایی بسیار که از دانش سطحی و شعاری تئوریسین های حزب که به ناکارآمدی آن دامن می زد، حکایت می کند.

در بحث درباره تصور حزب توده از جامعه طبقاتی نیز اصلیت تضاد در نگاه حزب به چنان درجه یی رسیده است که عنصر وحدت به کلی به فراموشی سپرده می شود و از عنصر فراطبقاتی که افراد یک جامعه را به هم پیوند می زند، هیچ خبری نیست. در بورژوازی شناسی حزب توده هم مشکلی که برای نویسندگان توده یی پیش می آید، تمییز بورژوازی از بورژوازی ملی است. روند فزاینده آمیزش مالی، تجاری و تکنولوژیک ایران با اقتصاد جهانی تصور یک بورژوازی را که هیچ گونه مناسبتی با این اقتصاد- که در هر حال زیر سلطه کشورهای سرمایه دار قرار دارد- نداشته باشد هر روز غیرممکن تر می سازد. در حالی که کیانوری در سال ۱۳۳۴ ارتباط با بازار داخلی و کوچکی نسبی قدرت مالی و اقتصادی را به عنوان شاخص های هم وزن در تمییز بورژوازی ملی از بورژوازی کمپرادور به کار می برد، پلنوم پانزدهم کمیته مرکزی حزب، ۲۰ سال بعد خود را مجبور می بیند که بر اهمیت ارتباط با بازار داخلی بیفزاید و در نتیجه بخشی از سرمایه داران بزرگ را که «به تولید داخلی وابستگی دارند» جزء بورژوازی ملی محسوب کند.

الگوی ناصحیح طبقه شناسی حزب توده سبب شد هر آن کس را که با آن مخالف بود به لقب بورژوا مفتخر کند و به موافقان خود پرولتاریا بگوید و البته تمام کسانی هم که در این دایره جایی نداشتند «خرده بورژوا» بودند.

الگوی ناصحیح چنان مقرر می داشت که خرده بورژوازی در ایران نیز دارای خصایصی چون پس آمدگی، میرندگی و از نظر سیاسی تزلزل باشد. ولی وسعت برخی از واقعیات حزب توده را گویا مجبور می کند در اطلاق این سه قاعده کلی بر خرده بورژوازی ایرانی دچار تزلزل شود و هر گروهی که نتواند به بورژوازی و پرولتاریا نسبت دهد از پیشه ور و کاسب و دهقان میانه تا معلم و کارمند و نویسنده و دانشجو و دانش آموز را به درون این مجموعه بریزد، که این امر ناشی از تزلزل حزب توده در شناخت جامعه ایرانی حکایت دارد.

در سومین فصل کتاب، نویسنده حزب توده را نمونه کامل یک گرایش تجددطلبانه آمرانه می خواند که با گرایش تجددطلبی آمرانه موجود جمع شده بر دور تخت سلطنت به رقابت می پرداخت که حتی در صورت پیروزی در بهترین حالت به حکومت حزب دیوانسالاران انحصارگر در شوروی شباهت پیدا می کرد و هیچ نسبتی با آرمان دموکراسی نداشت.

شاهد این مدعا در چهارمین فصل پیگیری شده است که در آن حزب توده در انطباق کامل با سیاست شوروی به رویارویی با دولت دکتر مصدق پرداخت و با هژمونی طلبی خود آب به آسیاب سلطنت و بیگانگان ریخت و درست از همان زمانی که مصدق با دادن امتیاز نفت به شوروی مخالفت کرد، او را عامل امپریالیسم لقب داد. همچنین اصلاحات اقتصادی مصدق به ویژه سیاست اقتصاد بدون نفت، تعدیل بودجه، برقراری سیستم مالیات های مستقیم، لغو عوارض مالکانه و بیگاری از دهقانان، بیمه کارگران و کارمندان و دیگر برنامه های پیشروی این دولت در شرایط آن دوران با موضع خودخواهانه حزب توده روبه رو شد؛ حزبی که هیچ پاسخی به این سوال نداشت که مخالفت با مصدق به سود یا به ضرر امپریالیسم است؟ و برنامه اقتصادی مطلوب در آن شرایط چیست؟

وابستگی محض به سیاست های شوروی توسط این حزب در پنجمین فصل کتاب بررسی شده است و فصل های ششم و هفتم هم به سیاست های نزدیک به اکنون حزب توده پرداخته است که در آن «اصغر شیرازی» بر لزوم مشارکت روشنفکران ایرانی در نظریه سازی و دانش آفرینی و حضور فعال و نقاد در بطن جامعه تاکید می کند؛ مشارکتی که او را با واقعیت های روزانه آشنا می کند و از خیال پردازی و درافتادن در دام شبهات و تصورات نادرست برحذر خواهد داشت.

جواد لگزیان