تاثیر صنعت چاپ بر ارتباط ادیان

در بین ادیانی که می شناسیم, بیشترین گفت وگو, مناظره و ردیه نویسی میان دو دین اسلام و مسیحیت بوده است و اختراع صنعت چاپ در قرن ۱۵ میلادی که سرعت بیشتر و هزینه کمتر را به ارمغان آورد, در مواجهه علمی مسلمانان و مسیحیان سهم بسزایی داشت

در بین ادیانی که می‌شناسیم، بیشترین گفت‌وگو، مناظره و ردیه‌نویسی میان دو دین اسلام و مسیحیت بوده است و اختراع صنعت چاپ در قرن ۱۵ میلادی که سرعت بیشتر و هزینه کمتر را به ارمغان آورد، در مواجهه علمی مسلمانان و مسیحیان سهم بسزایی داشت.

عمده آثار مسلمانان در ارتباط با مسیحیت، واکنش به فعالیت‌های تبشیری آنان بوده که در شرق به‌طور جدی پس از جنگ‌های صلیبی آغاز شد و اوج آن قرن ۱۸میلادی بود که کتاب مقدس پی در پی به زبان‌ها و گویش‌های مختلف ترجمه می‌شد.

جالب است بدانیم اولین اثر فارسی که در اروپا به زبان فارسی با چاپ حروفی منتشر شد کتاب داستان مسیح است که توسط مبلغ مسیحی «جروم خاویه» (‌۱۶۱۷-۱۵۴۹ میلادی) به نگارش درآمده و عبدالستار بن ابوالقاسم لاهوری آن ‌را به سال ۱۰۲۷ق.‌/‌۱۶۱۲م. ترجمه کرده است.

مؤلف در این کتاب سعی کرده با استفاده از روش داستانی اصول ایمان مسیحی را تبیین کند. این کتاب در سال ۴۹ـ ۱۰۴۸ق.‌/‌۱۶۳۹م. در شهر «لوگدونی باتاواروم» (Lugduni Batavorum) به چاپ رسیده است (کهنه کتاب‌ها درباره ایران: ۱۲).

به انضمام کتاب فوق دو کتاب دیگر نیز در همین سال و در همین چاپخانه به چاپ رسیده است که در برخی نسخه ‌های موجود از داستان مسیح در کتابخانه‌های دنیا به صورت یکپارچه با هم صحافی شده است.

یکی به نام داستان سن پیدرو در ۱۴۳ صفحه و دیگری با عنوان عنصرهای‌ زبان ‌فارسی (Ludovici de Dieu Rudimenta Linguae Persicae) در ۹۵ صفحه که به آموزش مختصر زبان فارسی به مبشرین مسیحی می‌پردازد(کتابخانه ملی، ش ‎۱‎۸‎۰‎۴‎۳‎۰‎۵ ؛ کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۳۴۹۳۴۶ و ۳۴۹۳۶۹ ).

اختراع چاپ سنگی در سال ۱۷۹۶م. توسط زنه‌فلدر آلمانی و شیوع آن در خاورمیانه مقدمه‌ای بود برای آن‌که این جریان در خاورمیانه از سرعت بیشتری برخوردار شود.

در رابطه با کتاب‌های تبشیری که در سال‌های اولیه اختراع صنعت چاپ سنگی منتشر شده می‌توان به این سه کتاب نیز اشاره کرد؛ کتاب پیمان تازه خداوند و رهاننده ما عیسی مسیح ترجمـه هنری مارتین که به سال ۱۲۴۲ق.‌/‌۱۸۲۷م. توسط ریچارد واتس به چاپ رسید، رساله نردبان حیات (بیاض ۴۸۶۱۵) که نویسنده ناشناس آن ایمان مسیحی را در قالب داستان ارائه می‌دهد و نیازنامه عبدالمسیح (بیاض ۵۰۱۹۸) که تلاش می‌کند قرآن را مصدق و تاییدکننده کتاب مقدس معرفی کند، نه‌ناسخ آن.

فعالیت‌های تبشیری در ایران واکنش‌هایی از سوی حوزه‌های علمیه داشت که عمدتاً بر تالیف رساله یا کتاب محدود بود، اما در اصفهان مدیر مدرسه علمیه صدر، حاج آقا نورالله اصفهانی فرزند محمدباقر مسجدشاهی (۱۳۴۶ ـ ۱۲۷۸ق.‌/‌ ۱۹۲۸ ـ ۱۸۶۲ م.) در اقدام ابتکاری در سال ۱۳۲۰ق.‌/‌۱۹۰۲م. مرکزی بنام «صفاخانه اصفهان» برای گفت‌وگو با مسیحیان دایر کرد.

«صفاخانه اصفهان» در محله مسیحی‌نشین «جلفا» قرار داشت. در این مرکز نماینده مسیحیان و مسلمانان به گفت‌وگو می‌پرداختند و مکتوب سخنان آنها در ماهنامه «الاسلام» منتشر می‌شد.

گفت‌وگوی شفاهی با حفظ احترام متقابل یکی از سودمندترین و عینی‌ترین روش‌ها در گفت‌وگوی ادیان بوده و از امتیازهای فراوانی برخوردار است.

چه این‌که در این روش بدفهمی به عنوان مهم‌ترین عامل جدایی ادیان از یکدیگر به حداقل می‌رسد و در کوتاه‌ترین زمان ممکن سوءتفاهم‌ها برطرف می‌شد و ماهنامه الاسلام که حدود یک قرن پیش در اصفهان منتشر می‌شد بر این محور بنا شده بود. این ماهنامه از نوادر نشریاتی است که پیش از مشروطه به صورت چاپ سنگی منتشر می‌شد.

مسیحیان نیز از فراهم شدن چنین فضایی استقبال می‌کردند. در یکی از شماره‌ها نماینده مسیحی می‌گوید: «فی الحقیقه صفاخانه شما در اسلام خیلی تازگی دارد، زیرا هیچ‌وقت چنین مجلسی در اسلام منعقد نشده بود که اهل هر ملت به طور آزاد حاضر شوند درباره دین اسلام و ادله آن گفت‌وگو کنند.

پیش از اینها گمان می‌کردیم دلیل دین اسلام فقط شمشیر است، اما حال که این مجلس و گفت‌وگو را می‌بینیم تعجب می‌کنیم». (سال اول، شماره ۷، ۱۹۰۳م.‌/‌۱۳۲۱ق).

به فاصله سه ماه از تأسیس صفاخانه اولین شماره ماهنامه «الاسلام» در رمضان ۱۳۲۰ق.‌/‌ سپتامبر ۱۹۰۳م. منتشر شد.

به‌رغم این‌که شماره دوم با پنج ماه تاخیر به چاپ رسید، اما گفت‌وگوها میان نماینده ‌مسیحیان و مسلمانان ادامه داشت و با حمایت جدی «میرزا علی اصغرخان اتابک اعظم» در ماه‌های بعدی با انتشار دو شماره در یک ماه، تاخیر جبران و تا شوال ۱۳۲۱ق. ۱۲ شماره طبع گردید.

تنها ۳۸ شماره از ماهنامه «الاسلام» در اصفهان منتشر شد؛ آخرین شماره آن در ۱۹۰۵م.‌/‌ذی‌الحجه ۱۳۲۳ق. بود.

در این زمان نماینده اصلی مسلمانان در این گفت‌وگوها، محمدعلی بن فضل‌الله که از طرف مظفرالدین شاه ملقب به داعی الاسلام شده بود (۱۳۳۰ ـ ۱۲۵۵ق.‌/‌۱۹۱۲ ـ ۱۸۳۹م.) پس از بازگشت از سفر حج به هندوستان رفت و در آن دیار به فعالیت‌های خود ادامه داد.

وی در بمبئی ماهنامه دعوت الاسلام را با همان محور گفت‌وگوی اسلام و مسیحیت به ۲‌زبان فارسی و اردو منتشر کرد و در دارالفنون آنجا به تدریس ادبیات فارسی پرداخت.

در رابطه با ویژگی‌های منحصر به فرد ماهنامه الاسلام می‌توان گفت:

۱) ادبیات محترمانه‌طرف‌های گفت‌وگو نخستین ویژگی این ماهنامه است که تا شماره آخر این مساله رعایت شده است.

۲) استناد به متون مقدس(قرآن و عهدین) از دیگر ویژگی این مجله است. این روش اطلاعات خوبی را به مطالعه‌کنندگان مسلمان در مورد کتاب مقدس و تلقی‌های دیگران از قرآن را به دست می‌دهد.

۳) این ماهنامه سرنخ‌های مهمی برای شناخت جریانات مهم در اواخر دوره قاجار به دست می‌دهد و بر بسیاری از موضوعات مبهم پرتو می‌افکند، بویژه فعالیت‌های تبشیری مسیحیان و واکنش علمای مسلمان به آن. به عنوان نمونه در شماره ۱۶ به فعالیت‌های شیخ عبدالله کیلیام افندی اشاره شده که در انگلستان با تألیف کتاب و نشر هفته‌نامه الهلال و ماهنامه «الاسلام» به ترویج دین اسلام می‌پردازد و نگارنده هنوز هیچ ردپایی از آثار وی بدست نیاورده است.

۴) این مجموعه از نوادر نشریاتی است که پیش از آغاز انقلاب مشروطیت شروع به فعالیت کرد و علاوه بر آن اولین فعالیت مطبوعاتی روحانیت به شمار می‌رود. ‌تربیت مبلغان آشنا با ادیان از جمله برنامه‌های بلندمدت این مرکز بوده تا به خارج از کشور اعزام شوند و ملت‌های دیگر را به اسلام دعوت کنند(سال اول، شماره اول، ص پنج). اما، متاسفانه با کارشکنی برخی از مسوولان و کم لطفی مردم آن اهداف محقق نشد.

در این رابطه می‌توان به گلایه داعی الاسلام اشاره کرده که در شماره هفت ، ص شش و هفت، رجب۱۳۲۱ منتشر شد، وی در خطاب به نماینده مسیحی می‌گوید: امیدواریم ما هم مثل شما نصاری در تمام روی زمین مجالس منعقد کنیم و دعات اسلامیه را به هر طرف بفرستیم؛ فرق این است که اهل ملت شما بیدارند و فوائد دعوت و لزوم آن را فهمیده‌اند، لیکن اهل ملت ما هنوز در خواب غفلتند مثلا جناب جلالت مآب آقای علاء الدوله حکمران مملکت فارس جای آن‌که با ما همراهی کند آنچه از مرسلات صفاخانه مقدسه به شیراز می‌رسد در دارالحکومه توقیف می‌کند و نمی‌گذارد منتشر شود....

ماهنامه‌ الاسلام به رغم عمر کوتاهش سرنخ‌های خوبی را به محققان ارائه می‌دهد و به شناخت یک دهه فعالیت بین الادیانی حوزه‌های علمیه رهنمون می‌سازد، از این رو صرف نظر از بحث محتوایی آن از حیث تاریخی نیز شایسته تامل و مطالعه است.

در این مجله از شماره سوم به بعد علاوه بر درج مذاکرات مذهبی، شرح احوال بزرگانی چون فخرالاسلام و رکن ‌الملک تحت عنوان سرور غیبی نیز به چاپ رسیده و همچنین برخی از نامه‌هایی که به اداره مجله می‌رسیده در شماره‌های مجله طبع گردیده است.

حیدر عیوضی