دستاوردهای پرشماری در راهند

چالش های پیش روی برنامه فضایی ایران در سال جدید

بیش از یک‌دهه فعالیت فضایی در کشور، دستاوردهای بی‌شماری را برای ایران داشته است. بنابر گزارش‌های بین‌المللی توسعه فضایی، ایران نرخ رشد بسیار بالایی را در میان کشورهای فضایی دارد. با این وجود، چالش‌های بسیاری در ادامه مسیر فضایی‌شدن بر سر راه کشورمان قرار گرفته است که در سال‌های آینده باید به آنها پرداخت. بزرگ‌ترین چالش موجود که در سال ۹۳ می‌تواند یکی از محورهای اصلی تلاش‌های مسوولان فضایی کشور قرار گیرد، حفظ نقاط مداری ایران به عنوان سرمایه‌های ملی است.

فعالیت‌های فضایی ایران در مسیر کسب فناوری فضایی، پس از انقلاب اسلامی ایران در دهه۶۰ شروع شد. با وجود بودجه اندک صرف‌شده در این راه که به زحمت به سالی۹۰میلیون‌دلار می‌رسد و تمام مشکلاتی که بر سر راه کشورمان قرار دارد، (که برخی از این مشکلات مانند تحریم، منحصر به فرد و توان‌فرساست) گام‌های سریع این بازیگر جدید عرصه فضا در میدان فناوری (که با همت دانشمندان جوان و کم‌توقع این مرزوبوم میسر شده)، حیرت همگان را برانگیخته است. پرتاب ماهواره‌های بومی توسط حامل‌های فضایی ایرانی، توسعه زیرساخت‌ها از جمله تربیت نیروی انسانی کارآمد، راه‌اندازی ایستگاه‌های زمینی، مراکز کنترل، آزمایشگاه‌ها، مراکز آموزشی و پژوهشی متعدد و بسیاری دستاوردهای دیگر در زمانی نزدیک به یک دهه و هزینه‌ای به مراتب کمتر از آنچه کشورهای فعال در زمینه‌های مشابه خرج می‌کنند، خود چندان غرورآفرین است که دستاوردهای ایران در برنامه‌های تبلیغاتی (از قبیل اعزام انسان به فضا) چندان به آن اضافه نمی‌کند. اما در ادامه مسیر فضایی‌شدن، چالش‌هایی وجود دارد که پاسخ‌های درخوری می‌طلبند.

حفظ نقاط مداری ایران که در دهه۵۰ به تملک کشورمان درآمدند، از جدی‌ترین چالش‌های پیش‌روی ایران در حوزه فضاست. این نقاط روی مدار منحصربه‌فردی در فضا قرار دارند که روی خط استوا قرار گرفته است و با قرار گرفتن ماهواره در این مدار، موقعیت آن نسبت به زمین ثابت می‌ماند که این ویژگی بسیار مهمی برای ماهواره‌های تجاری است. تعداد این نقاط بسیار محدود است و برخی از آنها از ارزش بسیار بالایی برخوردارند. سه نقطه مداری ایران به دلیل اشراف داشتن بر خاورمیانه، اروپا و شرق آسیا، راهبردی محسوب شده و چشم طمع بسیاری از کشورها را به خود جلب کرده‌اند. شوربختانه چندی پیش در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی اعلام شد، بنا بر دلایلی تاکنون دو نقطه مداری از دست رفته و اتحادیه بین‌المللی مخابرات راه دور، که وظیفه تخصیص این نقاط به کشورها را برعهده دارد، در حال واگذاری سومین نقطه مداری ایران به کشورهایی همچون قطر یا عربستان است. کشور ایران برای حفظ این نقاط مداری باید در زمانی مشخص ماهواره‌های خود را در این مکان‌ها مستقر می‌کرد. البته تلاش‌های بسیاری نیز صورت گرفت تا با خرید ماهواره از کشورهای خارجی یا ساخت ماهواره با کمک‌های خارجی و قرار دادن آن در فضا، نقاط مداری ایران حفظ شوند اما کشور ما به دلیل مشکلات بین‌المللی، تاکنون در این زمینه موفق نبوده است و این موضوع همچنان به عنوان جدی‌ترین چالش فضایی کشور در آینده باقی خواهد ماند.

تعیین وضعیت حقوقی و مدیریت سازمان فضایی ایران، از چالش‌های دیگری است که بخش فضایی کشور با آن دست به گریبان خواهد بود. هرچند پس از اعلام نتایج کارگروه تشکیل‌شده توسط «اکبر ترکان» برای تعیین وضعیت سازمان فضایی، گفته شد این سازمان با حفظ یکپارچگی، زیر نظر معاون اجرایی رییس‌جمهور به فعالیت خواهد پرداخت، اما این پاسخی نبود که به وضعیت سازمان بدون رییس، سامان دهد و این سازمان به عنوان اصلی‌ترین متولی امور فضایی کشور، همچنان در وضعیت تعلیق به سر می‌برد. چالش مدیریتی یکی از چالش‌های اصلی سازمان فضایی ایران از ابتدای تاسیس تاکنون بوده است، به‌گونه‌ای که تاکنون شش رییس در طی ۱۰سال برای آن انتخاب شده‌اند. رسیدن به یک دیدگاه مشترک درباره هدف اصلی ایران از فضایی‌شدن، چالشی بنیادین است که با وجود برنامه‌های ۱۰ساله فضایی و سند جامع توسعه هوافضای کشور، هنوز حل نشده است. دیدگاه‌های متفاوت این برنامه‌ها به فضا، نشان از عدم توافق میان کارشناسان در برگزیدن اهداف اصلی کشور برای فضایی‌شدن دارد. برنامه ۱۰ساله فضایی کشور که از سال ۸۶ در حال اجراست، از دیدگاهی کاربردی به فضا می‌نگرد و سهم اندکی را برای فعالیت تبلیغاتی یا کاوش‌های فضایی در نظر می‌گیرد، درحالی‌که سند جامع توسعه هوافضای کشور (که یک‌سال بیشتر از عمر آن نمی‌گذرد)، افزایش غرور ملی را به عنوان یک هدف اصلی از فضایی‌شدن عنوان می‌کند. جمع قابل‌توجهی از کارشناسان به این سند انتقاد دارند، حتی برخی صاحب‌نظران ادعا کرده‌اند آنچه به عنوان سند جامع توسعه هوافضا به تصویب رسید، با آنچه کارشناسان روی آن توافق کرده بودند، متفاوت است. ایجاد یک دیدگاه جامع با جایگاهی مستحکم در میان سیاستگذاران و بدنه بخش فضایی کشور می‌تواند به بسیاری از سوالات موجود از جمله لزوم پیگیری برنامه اعزام انسان به فضا یا ساخت ماهواره‌های کاربردی توسط دانشگاه پاسخ دهد. اثبات صلح‌آمیزبودن برنامه فضایی ایران و حل مشکلات بین‌المللی کشور در این رابطه، موضوعی است که تجربه برنامه هسته‌ای ایران نشان می‌دهد در سال آینده باید به آن توجه کرد. هرچند با وجود تلاش‌های دشمنان، این موضوع هنوز به صورت جدی برای ایران مشکل‌ساز نشده است، اما ظرفیت آن وجود دارد که با بهره‌گیری از غفلت مسوولان، بدخواهان صلح‌آمیزبودن برنامه فضایی ایران را زیر سوال برده و آن را تبدیل به یک چالش اساسی کنند.

استفاده از فضا برای بهبود کیفیت زندگی با وجود آنکه می‌تواند تمام زوایای زندگی مردم را دگرگون کند، هنوز به اندازه کافی مورد توجه قرار نگرفته است. با ادامه چنین وضعیتی، فضا تنها به یک بخش تجملی و پرهزینه در کشور تبدیل خواهد شد که بود و نبودش تاثیر چندانی بر زندگی مردم نخواهد گذاشت. چنانکه با وجود پیشرفت‌های بسیار در عرصه فضا، هنوز فناوری‌های فضایی جایگاه واقعی خود را در زندگی روزمره مردم پیدا نکرده‌اند. ویژگی‌های خاص فضا که امکان برقراری ارتباط رادیویی را با هر نقطه از زمین امکان‌پذیر می‌کند و نیز دید وسیعی که از فضا بر زمین وجود دارد و همچنین قوانین بدون مرز استفاده از فضا، این بخش را برای استفاده‌های تجاری بسیار جذاب کرده است. همچنین دولت‌ها نیز در تلاشند زمینه را برای گسترش کاربردهای دیگر فضا در بخش‌هایی مانند کشاورزی و راه و شهرسازی، اکتشاف معادن، کنترل منابع، هواشناسی، پیش‌بینی و کنترل بلایای طبیعی، هرچه بیشتر فراهم کنند. در چنین شرایطی است که گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی درباره لایحه بودجه۹۳ نشان از غفلت مسوولان در استفاده از فضا دارد. هرچند در بودجه فضایی امسال، بودجه برخی بخش‌ها کاهش داده شده است، اما رشد بخش توسعه کاربردها یکی از کمترین نرخ‌های رشد در میان دیگر بخش‌های فضایی است. چنین امری نشان می‌دهد در آینده چالش جدی در توسعه کاربردها و خدمات فضایی که یکی از اهداف اصلی توسعه فضایی است، به وجود خواهد آمد.

چالش‌های ریز و درشت دیگری نیز در مسیر توسعه فضایی ایران قرار دارند، اما کشور ما تاکنون ثابت کرده است که می‌تواند با وجود تمام مشکلات، مسیر توسعه را به درستی پیدا کند. از طرفی فناوری‌ها و خدمات فضایی در جهان به سرعت در حال رشد هستند و کشور ما نیز خواه ناخواه به این فناوری‌ها نیاز بیشتری پیدا خواهد کرد. بدین‌ترتیب اگر توسعه فضایی کشور در مسیری صحیح هدایت نشده باشد، در آینده با وجود صرف منابع بسیار، باز هم مصرف‌کننده و وابسته به خدمات فضایی دیگران خواهیم بود. اما برداشتن گام‌های هوشمندانه در راه رسیدن به دانش و فناوری سودمند فضایی، ابزارهای قدرتمندی را در اختیار کشور قرار می‌دهد که در آینده علاوه بر کمک به توسعه سایر بخش‌ها به‌ویژه توسعه اقتصادی، اقتدار ملی و بین‌المللی را برای ایران به ارمغان خواهد آورد.

محمدامین آهنگری

کارشناس هوافضا