جهاد سازندگی

جهاد سازندگی از جمله نهادهای مردمی جوشیده از انقلاب اسلامی ایران است این نهاد به خاطر فلسفه تشكیل و عملكرد آن, در میان سایر نهادها و ارگانهایی كه برای قوت و تداوم انقلاب اسلامی شكل گرفتند از اعتبار و جایگاه والایی برخوردار است

جهاد سازندگی از جمله نهادهای مردمی جوشیده از انقلاب اسلامی ایران است. این نهاد به خاطر فلسفه تشكیل و عملكرد آن، در میان سایر نهادها و ارگانهایی كه برای قوت و تداوم انقلاب اسلامی شكل گرفتند از اعتبار و جایگاه والایی برخوردار است.

جهاد سازندگی تنها به فاصله ۴ ماه پس از پیروزی انقلاب اسلامی به فرمان امام خمینی شكل گرفت و تشكیل آن به خاطر فقر فزاینده‌ای بود كه در سیستم كشاورزی و نظام روستائی كشور وجود داشت.

●زمینه‌های پیدایش جهاد سازندگی

با پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن ۱۳۵۷ ضرورت تشكیل و پی‌ریزی نهادی مستقل برای زدودن آثار ستمشاهی از چهره روستاها و مناطق محروم كشور به صورت یك خواست عمومی مطرح شد. این ضرورت از آنجا ناشی می‌شد كه تشكیلات اداری و دوایر دولتی كه در رژیم گذشته بنا شده بودند بر اساس توسعه نظام شهری پایه‌ریزی گردیده بودند و اصولاً در الگوی توسعه اقتصادی رژیم شاه تشكیلات و سازمانی برای رفع نیازهای روستائیان، بویژه تولید‌كنندگان فرآورده‌های زراعی و دامی پیش‌بینی نشده بود.

روستائیان ایران كه بخش عظیمی از جمعیت كشور را تشكیل می‌دهند تا پیش از انقلاب اسلامی هدف آزارهای اجتماعی و اقتصادی فراوانی بودند. ستم «خان»ها و «كدخدا»ها و «آژان»‌ها و سایر مأمورین دولتی و رشوه‌ها و باج‌های كلانی كه به انواع حیله‌ها از روستائیان می‌گرفتند، همراه با سلب امنیت جانی و مالی روستائیان، خاطره‌های دردناكی در اذهان تداعی می‌كند.

در نظام اقتصادی رژیم گذشته كه رویكرد آن به فرهنگ شهرنشینی و رواج صنعت مونتاژ بود، نظام سنتی مبتنی بر كشاورزی در روستاها، جایگاهی نداشت و رو به اضمحلال بود. این وضعیت نه تنها موجب بیكاری و مهاجرت روستائیان به شهرها و رشد قارچ‌گونه مشاغل كاذب گردید، بلكه لطمه بزرگی به كشاورزی و بافت زندگی اجتماعی روستاها وارد ساخت. بالاترین ستم بر روستائیان، طرح «اصلاحات ارضی» بود. از طریق این طرح دست روستائیان را از آب و زمینشان بریدند و مجبورشان كردند به منظور كسب درآمد، روانه شهرها شوند. رها كردن زندگی روستائی و بیگانگی با فرهنگ شهری، زندگی آرام و سنتی روستائیان كشور را به تباهی سوق داده بود. منافع رژیم شاه ایجاب می‌كرد با جمع‌آوری نیروی كار ارزان از روستاها، كارخانجات صنعتی مونتاژ را كه در واقع حلقه‌هایی از زنجیره وابستگی بودند، گسترش داده و با ایجاد روحیه مصرف‌گرایی در بین مردم، ایران را به یكی از بازارهای مهم فرآورده‌های مصرفی غرب تبدیل كند.

كم‌توجهی به روستاها و تولید‌كنندگان كشاورزی در ابعاد مختلف و دور بودن روستائیان از امكانات گوناگون رفاهی همچون آب آشامیدنی سالم، برق، راه و خدمات بهداشتی، انگیزه سكونت و تولید در روستاها را از بین برده بود به طوری كه بر اساس آمارهای موجود از سال‌های ۱۳۵۰ به بعد همزمان با افزایش یكباره قیمت جهانی نفت، بخش عظیمی از نیروهای فعال روستائی جذب كارخانجات شهری شدند و فقر اجتماعی و اقتصادی و نبود ابتدائی‌ترین امكانات مورد نیاز، روند فرار از روستاها را شدت بخشیده بود؛ در حالی كه روستا به عنوان یك مركز تولیدی می‌بایست در برنامه‌ریزیهای توسعه اقتصادی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار باشد.

با پیروزی انقلاب اسلامی، ضرورت بازسازی روستاها و احیای كشاورزی به عنوان نخستین گام در دستیابی به آرمان و اهداف انقلاب مطرح و منجر به تأسیس نهادی مستقل و مردمی تحت عنوان «جهاد سازندگی» شد.

امام خمینی ۴ ماه پس از سقوط شاه با درك اهمیت روستا در تأمین استقلال سیاسی و اقتصادی با صدور فرمانی خواستار آن شدند تا ارگانی برای رسیدگی و رفع محرومیت روستائیان تشكیل شود و از مسئولین خواستند تا با اختصاص امكانات موجود كشور و بهره‌گیری از نیروهای داوطلب مردمی، سازندگی روستاها را در اولویت قرار دهند.

●فرمان امام برای تأسیس جهاد سازندگی

پیام امام خمینی كه در حقیقت پاسخی به نیاز اساسی روستاهای كشور برای بازسازی بود، در ۲۷ خرداد ۱۳۵۸ به این شرح انتشار یافت :

بسم‌الله الرحمن‌الرحیم

باید بملت متوسل بشویم. ملتی كه بحمدلله مهیای خدمت و فداكاری بوده و هستند. ملت ما با فداكاری بحمدالله مراحل با اهمیت را پشت سرگذاشته، موانع مرتفع شد، خائنین رفتند. و اگر تتمه‌ای هم باشد با همت ملت خواهند رفت. لكن این دیوار شیطانی بزرگ كه شكست، پشت این دیوار و خرابی‌های زیادی هست و ناچاریم كه برای سازندگی به ملت متوجه بشویم. برای اینكه خرابی‌هایی را كه در طول مدت حكومت جائر پهلوی در مملكت ما حاصل شده است ترمیم كنیم و بحمدالله ملت ما راجع به سازندگی مهیا بودن خود را اعلام كردند. دانشجوهای عزیز، متخصصین، مهندسین و بازاریان، كشاورزان همه قشرهای ملت داوطلب‌اند كه ایرانی كه به طور مخروبه به دست ما آمده، بسازند از این جهت باید ما این جهاد را به سازندگی موسوم كنیم... خداوند به همهٔ ملت و به همهٔ كسانی كه در این راه تشریك مساعی می‌كنند و این وظیفه اخلاقی شرعی را ادا می‌كنند توفیق عنایت كند. همه موفق باشند كه در این جهاد شركت كنند و این خرابه‌ها را بسازند و برادران خودشان را كمك نمایند كه شاید هیچ عبادتی بالاتر از این عبادت نباشد. بلكه من از اشخاصی كه برای زیارتها مثل زیارت مكهٔ معظمه و مدینه منوره می‌‌خواهند به طور استحباب بروند از آنها می‌خواهم و تقاضا می‌كنم كه شما كه برای ثواب می‌خواهید به مكه مشرف بشوید و یا می‌خواهید به مدینه منوره و یا به عتبات عالیات مشرف بشوید، امروز ثوابی بالاتر از این نیست كه به برادران خودتان كمك كنید و این سازندگی را همه با هم شروع كنیم كه ایران خودتان درست ساخته بشود و برادران شما نجات یابند. خداوند به همهٔ شما اجر عنایت می‌كند و همان ثوابی را كه شما از زیارت می‌خواهید خداوند در این جهاد به شما خواهد داد.

والسلام و علیكم و رحمهٔ‌‌الله و بركاته

بدین ترتیب بود كه جهاد سازندگی به صورت یك نهاد مردمی با فرمان امام خمینی در تابستان ۱۳۵۸ تشكیل گردید و از همان آغاز توانست خیل عظیم نیروهای دلسوز و جوان و نیز متخصصین متعهد را در رشته‌های گوناگون برای احیا و نوسازی روستاها به سوی خود جلب نماید.

ابلاغ پیام امام به روستائیان و فراهم آوردن زمینه‌های حضور و مشاركت گسترده روستائیان در صحنه انقلاب و اولویت دادن به روستاها به عنوان پایگاه‌های اساسی تولید و عدم وابستگی و ارائه خدمات زیربنایی و ایجاد شغل مولد در روستا فلسفه وجودی نهادی است كه با نام «جهاد سازندگی» شكل گرفت و فعالیت خود را در اقصی نقاط محروم و روستایی آغاز كرد.

رویكرد جهاد سازندگی تلاش در صحنه‌های مختلف اقتصادی ـ اجتماعی با مشاركت فعال مردم بود. تلاشهای مستمر و بی‌وقفه جهادگران در صحنه‌های سازندگی، بهره‌گیری از عناصر فعال و مخلص، تكیه بر تواناییهای مردم در حل مشكلات و از همه مهمتر حضور در همه عرصه‌های سازندگی و توسعه، در مدت بسیار كمی این نهاد را به مجموعه‌ای كارساز، كارآمد و پرتوان تبدیل كرد.

●اهداف جهاد سازندگی

عمده‌ترین اهدافی كه جهاد سازندگی از ابتدای تشكیل دنبال نموده به طور خلاصه عبارتند از:

ـ زدودن فقر و محرومیت از روستاها

ـ حركت به سوی استقلال و خودكفائی كشور با تلاش در جهت بهبود وضع اقتصادی و اجتماعی روستاها و مناطق عشایری از طریق توسعه كشاورزی، دامداری، صنایع روستائی و ...

ـ ایجاد زمینه لازم جهت رشد شخصیت والای انسانی روستائیان از طریق مشاركت و نظارت آنان در فعالیتهای روستائی

ـ بسیج اقشار مختلف مردم جهت سازندگی روستاها و فراهم كردن امكان تلاش برای رشد و تكامل آنها.

لازم به تذكر است كه به علت ابعاد گستردهٔ ویرانی‌‌ها و محرومیت‌‌های به جا مانده از رژیم پهلوی، جهاد سازندگی اولویت در امر سازندگی را به روستاهای دورافتاده و محروم اختصاص داده است.

در اساسنامه جهاد آمده است:

... جهاد سازندگی با اعتقاد به رشد و تعالی انسان به عنوان هدف نهایی توسعه، مشاركت جدی مردم در مراحل مختلف را برای كارائی هرچه بیشتر برنامه‌ها و بروز استعدادها و خلاقیتها ضروری می‌داند. ...

... جهاد، با هدف رشد و شكوفایی استعدادها و شخصیت انسانی روستائیان، ارتقاء سطح فرهنگ، مهارت و آگاهی آنان برای استفاده بهینه از امكانات، سازماندهی و حمایت از روستائیان و تولید‌كنندگان به منظور افزایش توان آنان در امر توسعهٔ روستائی، تغییر بینش روستائیان و عشایر نسبت به پذیرش شیوه‌های نو در تولید جهت بهبود وضع تولید و اقتصاد روستائی و ایجاد شرایط مناسب برای جلب مشاركت آنان و كسب نقش مؤثر در توسعه را مدنظر دارد. ...

... در این راستا برای تحقق اهداف مزبور، سیاستهای ذیل دنبال می‌شود: ایجاد و گسترش سازمانها و تشكلهای روستائی به منظور انسجام و مشاركت روستائیان در مدیریت روستاها، بسیج و به كارگیری امكانات و نیروهای مردمی در برنامه‌های عمران و توسعه روستائی، گسترش الگوهای كار جمعی و تعاونی در امر تولید، توزیع و خدمات مربوط به تولید، ارائه و ترویج دیدگاهها، تجارب، روشها و شیوه‌های مناسب در زمینه توسعه روستائی و نقش و جایگاه روستا در توسعه ملی در سطح جامعه.

●جهاد سازندگی در خدمت جبهه‌ها

جهاد سازندگی با شروع جنگ تحمیلی نقش مؤثر و چشمگیری در زمینه فعالیتهای

فنی و مهندسی در جبهه‌ها ایفا كرد. شاید بتوان بخش بزرگی از پیروزیهای رزمندگان اسلام در عملیات گوناگون جنگ را ناشی از ایثار و فداكاری جهادگران دانست. انتخاب واژه «سنگرسازان بی‌سنگر» بیانگر عمق فداكاری و اخلاف جوانان جهادی بود كه در زیر باران گلوله و دید مستقیم دشمن به احداث خاكریز و پل و سنگر و استحكامات می‌پرداختند. عبور نیروهای ایران از روزدخانه مرزی اروند و غافلگیری نیروهای عراقی در عملیات والفجر ۸ (فتح فاو ـ سال ۱۳۶۵) از شاخص‌ترین عملیات مهندسی رزمی جهاد محسوب می‌شود كه با حیرت جهانیان روبرو شد و نقش برجسته جهاد سازندگی در جنگ را نشان داد.

جهاد سازندگی در طول نزدیك به سه دهه عملكرد خود با اجرای طرح‌های گوناگون عمرانی و كشاورزی در دورترین نقاط روستایی كشور و همچنین انجام پیشرفته‌ترین طرح‌های مهندسی رزمی در طول دفاع مقدس ـ نقش مهم و تعیین كننده خود را در امور اجرایی به اثبات رسدنده است.

جهاد سازندگی در برآوردها و جمع‌بندی‌ عملكردهای سالانه، همواره در صدر جدول نهادهای مردمی جوشیده از انقلاب اسلامی قرار داشته است.

●وزارت جهاد سازندگی

جهاد سازندگی به دلیل گستردگی فعالیت و تشكیلات در آذر ۱۳۶۲ به وزارتخانه تبدیل شد. این تغییر طی طرحی در سه فصل شامل اهداف، وظایف و مقررات عمومی در ۱۱ ماده و ۵ تبصره در جلسه روز سه‌شنبه هفتم آذر ۱۳۶۲ مجلس به تصویب نهایی و ۱۰ روز بعد به تأیید شورای نگهبان رسید و از آن پس با تقسیم فعالیت خود در كمیته‌‌های مختلف شرح وظایف خود را طبقه‌بندی كرد.

مهمترین این كمیته‌ها عبارتند از:

ـ كمیته فرهنگی

ـ كمیته عمران و فنی

ـ كمیته كشاورزی

ـ كمیته بهداشت و درمان

ـ بخش روابط عمومی

ـ امور استانها

ـ مدیریت داخلی

ـ تداركات

ـ كمیته پشتیبانی مناطق جنگی

ـ كمیته صنایع

ـ امور مالی

امروز سازمان و تشكیلات جهاد سازندگی جزو بدیع‌ترین و كارآمدترین ارگانهای اجرائی كشور به شمار می‌آید و اعضای آن در دورافتاده‌ترین‌ مناطق كشور مشغول فعالیت می‌باشند.

پی نویس:

۱- صحیفه امام، ج ۸، ص ۱۷۹