وحدت اسلامی در اندیشه امام خمینی ره

امام خمینی ره در آرمان وحدت خود اهدافی را دنبال می كرد كه می توان آنها را به اهداف داخلی, اهداف خارجی و اهداف سیاسی, اقتصادی, اجتماعی, فرهنگی و نظامی تقسیم بندی نمود

در تاریخ پر فراز و نشیب اسلام، تفرقه بین مذاهب و ملل اسلامی، از مسائل پیچیده و بنیان كن جوامع اسلامی بوده و خسارتها و لطمه های مادی و معنوی جبران ناپذیری بر پیكر امت واحده اسلامی وارد ساخته است. این زخم خونین در چهره زیبای امت اسلامی از دید مصلحان امت پنهان نمانده و نگرانی آنان را برانگیخته است. از این رو، در مقاطع تاریخی متعدد مصلحانی در صدد ایجاد وحدت بین مسلمانان برآمده اند تا التیام بخش درد از قلب امت اسلامی باشند. هر یك از آنان هدفهای ویژه ای را نیز دنبال نموده اند.

یكی از چهره های شاخص مصلحان وحدت طلب امت اسلامی، سید جمال الدین اسدآبادی است. وی به همراه شاگردش «شیخ محمد عبده» وحدت اسلامی را از مهمترین هدفهای آرمانی خود می دانست و در این راه تلاش فراوانی نمود.

در این راستا، وی وطن خاصی برای خویش انتخاب نكرد، و در طول عمر مبارزاتی خود به كشورهای متعدد سفر نمود و سكنی گزید. دیگر فردی كه در راه وحدت اسلامی اقدام نمود، رئیس جامع الازهر مصر، شیخ محمود شلتوت بود كه فتوای جواز پیروی از فقه شیعه را صادر نمود و مذهب تشیع را در ردیف چهار مذهب فقهی اهل سنت به رسمیت شناخت.

تأسیس مركز «دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیه» در قاهره توسط آیهٔ ا... محمد تقی قمی در ایجاد این گرایش معتدل در شخص شیخ محمود شلتوت موثر بود و تلاشهای بی شائبه آیهٔ ا... بروجردی در صدور فتوای شیخ شلتوت و به رسمیت شناخته شدن مذهب شیعه در كنار مذاهب چهارگانه اهل تسنن كه وحدت اسلامی را وارد مرحله نوین كرد، نقش بسزایی داشت.

با وجود این تلاشهای وحدت طلبانه علمای شیعه و اهل تسنن، دولتها و ملتهای اسلامی همچنان در تب و تاب تفرقه می سوختند و استعمارگران شرق و غرب با دامن زدن به آتش تفرقه، به غارت منابع كشورهای اسلامی می پرداختند.

توطئه و فتنه گریهای دشمنان امت اسلامی برای ایجاد تفرقه و سوء استفاده از شرایط تفرقه آمیز برای به یغما بردن منابع و ذخایر زیر زمینی و رو زمینی كشورهای اسلامی بویژه طلای سیاه (نفت) آنان از یك سو و جهالت و نادانی پیروان مذاهب مختلف اسلامی بر سر مسائل كوچك و ناچیز و فراموشی اصول مشترك از سوی دیگر، دست به دست هم داده بود تا روز به روز آتش تفرقه بر افروخته شده و فاصله بین مسلمانان بیشتر و عمیق تر شود، اما آغاز نهضت اسلامی امام خمینی (ره) در سال ۱۳۴۲ و وقوع انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ ایران نقطه عطف تفكر وحدت اسلامی بود كه شخص امام خمینی (ره) منادی این وحدت بود.

● اندیشه وحدت

اندیشه وحدت امام خمینی (ره) با وجود آنكه جنبه عبادی - سیاسی داشت، آرمان ویژه ای بود كه نوشتار حاضر در صدد تبیین نسبی این آرمان است. باید پرسید، انگیزه های امام خمینی (ره) در تفكر وحدت چه بود و چه اهدافی را تعقیب می نمود؟

در پاسخ به این سؤال، به نظر می رسد اندیشه وحدت از دیدگاه امام خمینی (ره) وسیله و ابزار اصلی نفی سبیل و سلطه غیر مسلمان بر امت اسلامی بوده و وحدت رمز پیروزی و بقای امت اسلامی است.(۱) « از جمله چیزهایی كه برای قیام مسلمانان و مستضعفان جهان علیه چپاولگران جهانی و مستكبران جهانخوار لازم به تذكر است، آن است كه نوعاً قدرتهای ستمگر از راه ارعاب و تهدید یا به وسیله بوقهای تبلیغاتی خودشان و یا به وسیله عمال مزدور بومی خائن خود مقاصد خود را اجرا می كنند. در صورتی كه اگر ملتها با هوشیاری و وحدت در مقابلشان بایستند، موفق به اجرای آن نخواهند شد» (۲)

● ضرورت وحدت از نگاه امام (ره)

امام خمینی (ره) پیامدهای تفرقه را به خوبی شناخته بود و می دانست كه تفرقه در میان امت اسلامی در ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و نظامی تأثیر منفی بسیاری بر جای گذاشته است كه رفع آنها بسیار مشكل است و به زمان زیادی نیاز دارد و تنها راه جلوگیری از آسیبهای ناشی از این تفرقه، وحدت و برادری است كه باید حول محور اسلام عزیز و تعالیم حیات بخش آن صورت گیرد كه در این راستا ضرورتهای وحدت را نیز تشخیص داده بودند تا بدان وسیله امت اسلامی به مسیر و صراط مستقیم الهی رهنمون گردد.

اولین ضرورت وحدت از دیدگاه امام، قیام در راه خدا بود تا جامعه بشری به طور كلی اصلاح شود:« قال تعالی: قل انما اعظكم بواحده، ان تقوموا... مثنی و فرادی». خدای تعالی در این كلام شریعت از سر منزل تاریك طبیعت تا منتهای سیر انسانیت را بیان كرده و بهترین موعظه هایی است كه خدای عالم از میان تمام مواعظ انتخاب فرموده و این یك كلمه را پیشنهاد بشر فرموده، این كلمه تنها راه اصلاح در جهان است»(۳)

در این راستا باید، عدالت در جهان گسترش یابد و حزب مستضعفین جهان تشكیل شود: «اگر یك حزبی در عالم پیدا بشود، یك حزب عالمی، حزب مستضعفین كه همان حزب ا... است، این همه مشكل رفع بشود»(۴) و مسلمین جهان به رشد سیاسی كافی برسند.(۵) و بازگشت به فرهنگ خودی و خودباوری و سعی در خود كفایی از غرب نهراسند(۶) و در برابر قدرتها ایستادگی كنند.(۷)

ضرورت بعدی وحدت، جلوگیری از توطئه و تفوق استكبار جهانی به سركردگی آمریكاست كه با ایجاد تفرقه اختلاف بین مسلمانان سعی در رسیدن به هدف خود دارد. امام راحل می دانست كه: « دشمن اصلی اسلام و قرآن كریم و پیامبر(ص) ، ابرقدرتها خصوصاً آمریكا و ولیده فاسدش اسرائیل است كه چشم طمع به كشورهای اسلامی دوخته و برای چپاول مخازن عظیم زیر زمینی آنان در این توطئه شیطانی تفرقه انداختن بین مسلمانان به هر شكل كه بتوانند می باشند». (۸)

امام می خواست با وحدت و ایجاد همبستگی اسلامی بین مسلمانان، همه ملل اسلامی به استقلال و آزادی دست یابند، زیرا مسلمانان باید برای بدست آوردن استقلال و آزادی این كلید پیروزی را بدست آورند و برای وحدت كلمه كوشش كنند و به استكبار جهانی اجازه ندهند كه در مقدرات كشورهای اسلامی دخالت كند.(۹)

امام خمینی (ره) برای ایجاد صلح و صفا، وحدت را ضروری می دانست و می فرمود: «جمهوری اسلامی مایل است با همه همجواران و دیگران با صلح و صفا زندگی كند» (۱۰) و در جای دیگری نیز فرمودند: «امیدوارم صلح جهانی بر پایه استقلال ملتها و عدم مداخله در امور یكدیگر و مراعات اصل حفظ تمامیت ارضی كشورها بنا گردد» (۱۱)

از نظر امام لازمه صلح و صفای جهانی، زیست مسالمت آمیز با همه كشورهای عالم است. «دولت و ملت جمهوری اسلامی، طالب اخوت ایمانی با مسلمانان جهان و منطقه و طالب زیست مسالمت آمیز با همه كشورهای عالم است» (۱۲) بنابراین خواهان گسترش روابط بر اساس اصل احترام متقابل است: «روابط ، با تمام خارجیها بر اساس اصل احترام متقابل خواهد بود، در این رابطه نه به ظلمی تسلیم می شویم و نه به كسی ظلم می كنیم» (۱۳)

«ما با همه ملتهای عالم می خواهیم دوست باشیم، با همه دولتهای عالم به حسب طبع اولی می خواهیم دوست باشیم. می خواهیم كه روابط حسنه، با احترام، متقابل نسبت به هم داشته باشیم.» (۱۴)

امام خمینی (ره) حكومت اسلامی را حكومتی آزاد و مستقل می دانست كه روابطش با شرق و غرب به یك نحو است و اگر آنها روابط حسنه داشته باشند، دولت اسلام هم با آنها روابط حسنه دارد و اجازه نمی دهد كسی در مقدرات مملكتمان دخالت كند(۱۵) بنابراین «... با همه اقشار بشر و با تمام مستضعفین عالم روابط حسنه داریم به شرط اینكه روابط متقابل و احترام متقابل باشد». (۱۶)

بنابراین می توان گفت امام خمینی (ره) با توجه به وظایف شرعی خود برای اصلاح بشر ایجاد همبستگی بین همه مستضعفان جهان و مسلمانان دنیا، گسترش عدالت اجتماعی، به وجود آوردن صلح و صفا در همه جهان، خودباوری و نفی سبیل، جلوگیری از دخالت ابرقدرتها در مقدرات كشورهای ضعیف و مسلمانان و چپاول ذخایر آنها و گسترش روابط مبتنی بر احترام متقابل و حسن همجواری وحدت مسلمانان مستضعفان جهان را ضروری می شمرد و آن را تنها عامل و رمز پیروزی و بقای هر امتی می دانست و بنابراین بر ایجاد وحدت تأكید فراوانی می نمود.

● لوازم و امكانات وحدت اسلامی

هر آرمان و هدفی لوازمی دارد كه بدون آنها تحقق ناپذیر است. علاوه بر اینكه برای رسیدن به آرمان و اهداف باید امكانات مورد نیاز نیز فراهم شود، تا آرمان و اهداف در حد آمال و آرزو باقی نمانده، بلكه به وسیله این امكانات مورد نیاز انسان به اهداف خود و سرمنزل مقصود برسد. اندیشه وحدت امام خمینی (ره) نیز آرمان امام، و دارای لوازمی بود كه امكانات تحقق آن باید فراهم می شد، ضروریترین مسأله در این رابطه عدالت است، زیرا «عدالت لازمه توحید است» و برای ایجاد وحدت اسلامی باید عدالت اسلامی به عنوان زمینه اصلی وحدت گسترش یابد، زیرا در جهان پر ظلم و بیداد و هر جامعه ظلمانه ای وحدت هرگز تحقق نخواهد یافت.

امام می فرمودند كه «انبیا از آدم تا خاتم تشریف آوردند ... برای اینكه پرچم توحید و عدالت را در بن ملتها برپا كنند» (۱۷) استقلال و آزادی از دیگر لوازم وحدت است و حتی می توان گفت، استقلال علمی كشورهای اسلامی از مهمترین آنهاست «... زیرا وقتی، ما می توانیم در مقابل همه دنیا بایستیم بگوییم ما نه طرف مغضوب علیهم می رویم و نه طرف ضالین، نه طرف غرب می رویم نه طرف شرق می رویم، وقتی ما می توانیم این طور باشیم و به صراط مستقیم عمل كنیم كه همه مان با هم باشیم، همه ید واحد باشیم.» (۱۸) می دانیم كه انسانها، به طور فطری در فرقه های مختلف آفریده شده اند و عقاید و سلایق گوناگونی دارند.

مسلمانان نیز براین اساس عقاید و نظرات متفاوتی دارند كه این اختلاف عقیده موجب تنش و درگیریهای زیاد بین آنها شده است، اما از نظر امام خمینی (ره)اختلاف عقیده نباید مانع وحدت شود و می توان با داشتن عقاید متفاوت، وحدت نیز داشت «عقاید مختلف اسباب اختلاف خارجی چرا بشود» (۱۹) بنابراین همه انسانها و به تبع آن همه مسلمانان باید عقاید و سلایق شخصی و فرقه ای و نژادی و... خود را نادیده گرفته و با تأكید بر اصول مشترك انسانی و اسلامی خود، حول محور توحید، زمینه های پیاده شدن حاكمیت همه جانبه اسلام فراهم گردد.

امام خمینی (ره) برای تحقق آرمان وحدت خویش از امكانات موجود بهره می جست و حتی امكانات جدیدی را فراهم می نمود. یكی از این امكانات مسأله فلسطین و اشغال آن توسط رژیم اشغالگر قدس یعنی اسرائیل بود كه ایده تشكیل «اسرائیل بزرگ یعنی از نیل تا فرات» (۲۰) را در سرداشت و برای تحقق این ایده خود به كشورهای اسلامی تجاوز نمود و مسلمانان ساكن این سرزمین را كشتار نمود و یا از خانه و كاشانه خود آواره كرد.

امام برای مقابله با خوی تجاوزگری و خونخواری رژیم اشغالگر قدس و محو اسرائیل از صحنه روزگار، آخرین جمعه ماه مبارك رمضان را به عنوان روز جهانی قدس اعلام نمود تا همه مسلمانان در یك روز علیه اسرائیل به حركت و خروش درآیند.

امام (ره) آزادسازی قدس را تكلیف همه مسلمانان می دانستند «... اصولاًا این تكلیف همه مسلمین است كه قدس را آزاد كنند و شر این جرثومه فساد را از بلاد اسلامی قطع كنند» (۲۱) كه این امر جز با اتحاد همه مسلمانان امكان پذیر نمی باشد.

مراسم سالانه حج ابراهیمی از دیگر امكاناتی بود كه امام(ره) برای تحقق وحدت امت اسلامی از آن بهره گرفت. و مراسم برائت از مشركین را كه می رفت به حافظه تاریك تاریخ و فراموشی ابدی سپرده شود، دوباره احیاء نمود تا همه حجاج از هر كشوری كه باشند، سیاه و سفید، آسیایی، آفریقایی، اروپایی، و آمریكایی، شیعه و سنی و ... با شركت در راهپیمایی برائت از مشركین، گوشه كوچكی از وحدت امت اسلامی را جلوه گر سازند و با اجتماع در كنار همدیگر از امور مسلمانان و دردها و آلام آنها آگاه شده و برای رسیدگی به این دردها چاره جویی كنند.

بنابراین امام (ره) استقلال، آزادی، و عدالت را لازمه و زمینه ساز وحدت اسلامی و همه مستضعفان جهان می دانست و اصولاً اختلاف عقیده را مانع تحقق وحدت تلقی نمی كرد و برای پیاده شدن مقاصد اسلام و حاكمیت همه جانبه آن، وحدت را تنها وسیله ممكن می دانست و برای جامه عمل پوشانیدن به آرمان وحدت اسلامی از امكاناتی نظیر مسأله فلسطین و آزادی قدس و مراسم حج و برائت از مشركین كه مورد اتفاق همه فرق و مذاهب اسلامی بود استفاده می كرد و مسلمانان جهان را به تفاهم و اتحاد همه جانبه دعوت می نمود.

پی نوشت ها:

۱) امام خمینی، صحیفه انقلاب، وصیتنامه سیاسی - الهی رهبر كبیر انقلاب اسلامی و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران ، چاپ چهارم ، (تهران)؛ سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، (۱۳۶۸) ، ص ۸

۲) امام خمینی، صحیفه نور، جلد هیجدهم، ص ۹۱.

۳) همان، جلد اول، ص ۳.

۴) همان، جلد هشتم، ص ۲۷۸.

۵) همان، جلد اول، ص ۱۷۵.

۶) همان، جلد یازدهم، ص ۱۸۶.

۷) همان، جلد پانزدهم، ص ۱۲۵.

۸)همان، جلد نوزدهم ، ص ۴۶.

۹)همان، جلد پانزدهم ، ص ۱۲۵.

۱۰) همان، جلد هفدهم، ص ۲۲۸.

۱۱) همان، جلد یازدهم، ص ۲۶۷.

۱۲) همان، جلد هیجدهم، ص ۱۳.

۱۳) همان، جلد دوم، ص ۲۵۹.

۱۴) همان، جلد دهم، ص ۲۵۲.

۱۵) همان، جلد چهارم، ص ۱۹۹.

۱۶) همان، جلد پنجم، صص ۱۱۵،۱۱۴

۱۷) همان، جلد هفدهم ، ص ۷۷.

۱۸) همان، جلد نوزدهم ، ص ۱۹۴.

۱۹) همان، جلد بیستم ، ص ۳۴.

۲۰) همان، جلد هیجدهم، ص ۱۰۱.

۲۱) همان، جلد چهارم، ص ۳۱.

۲۲) همان، جلد بیستم، ص ۱۳.

۲۳) همان، جلد ششم، ص ۱۱۶.

۲۴) همان، جلد شانزدهم، ص۲۴۰.

۲۵) همان، جلد هفدهم ، ص ۹۸.

۲۶) همان، جلد هفدهم، ص ۵۱.

۲۷) همان، جلد نوزدهم ، صص ۷۴-۷۳

۲۸) همان، جلد شانزدهم ، ص ۴۷.

۲۹) همان منبع

۳۰) همان، جلد سیزدهم ، ص ۸۳.

۳۱) همان، جلد هفدهم ، ص ۶۵.

۳۲) همان، جلد دهم ، ص ۲۲۳.

۳۳) همان، جلد هیجدهم ، ص ۱۱.

۳۴) همان، جلد هیجدهم ، ص ۱۱.

۳۵) همان، جلد یازدهم ، ص ۹۲.

۳۶) همان، جلد هیجدهم ، ص۲۳۶.

محمدرحیم عیوضی

---