اربعین در فرهنگ عاشورا

در نخستین اربعین شهادت امام حسین ع , جابر بن عبدالله انصاری و عطیه عوفی موفق به زیارت تربت و قبر سید الشهدا شدند بنا به برخی نقلها, در همان اربعین, کاروان اسرای اهل بیت ع دربازگشت از شام و سر راه مدینه, از کربلا گذشتند و با جابر دیدار کردند

● به مناسبت فرارسیدن چهلمین روز شهادت امام حسین علیه السلام

در فرهنگ عاشورا، اربعین به چهلمین شب شهادت حسین بن علی(ع) گفته می شود که مصادف با روز بیستم ماه صفر است. از سنتهای مردمی گرامیداشت چهلم مردگان است، که به یاد عزیز فوت شده خویش، خیرات و صدقات می دهند و مجلس یاد بود بر پا می کنند، در روز بیستم صفر نیز، شیعیان، مراسم سوگواری عظیمی را در کشورها وشهرهای مختلف به یاد عاشورای حسینی بر پا می کنند.

▪ نخستین اربعین

در نخستین اربعین شهادت امام حسین‌‌(ع)، جابر بن عبدالله انصاری و عطیه عوفی موفق به زیارت تربت و قبر سید الشهدا شدند. بنا به برخی نقلها، در همان اربعین، کاروان اسرای اهل بیت (ع) دربازگشت از شام و سر راه مدینه، از کربلا گذشتند و با جابر دیدار کردند. البته برخی از مورخان نیز آن را نفی کرده و نپذیرفته اند، از جمله مرحوم محدث قمی در «منتهی الامال» دلایلی ذکر می کند که دیدار اهل بیت از کربلا در اربعین اول نبوده است. به هر حال، تکریم این روز و احیای خاطره غمبار عاشورا، رمز تداوم فرهنگ عاشورایی در زمانهای بعد بوده است.

▪ عدد چهل (اربعین)

واژه «اربعین»‌ در متون دینی و مجموعه‌های حدیثی از ارزش والایی برخوردار است . آثار حفظ چهل حدیث، اخلاص عمل در چهل روز و دعای عهد در چهل صبح، کمال عقل در چهل سالگی، دعا برای چهل مومن، شهادت چهل مومن برای میت، برگزاری عبادت در چهل شب چهارشنبه برای دیدار حضرت ولی عصر علیه السلام، و بعثت غالب انبیاء در چهل سالگی، از جمله مواردی است که ارزش و جایگاه این اصطلاح اسلامی و عرفانی را مشخص می‌سازد .

«اربعین»‌ از اصطلاحات رایجی است که در متون اسلامی کاربرد زیادی دارد، مثلا در برخی از روایات به عنوان نماد کمال، حدی برای تصفیه باطن و ... قلمداد شده است ... به مناسبت روز اربعین شهادت امام حسین علیه السلام برخی از موارد کاربرد این واژه ارزشمند که در فرهنگ اسلامی به مناسبت های گوناگون از آن یاد شده و گاهی پیام های اخلاقی و دستورهای الهی با آن همراه شده است، اشاره می شود:

- شهادت چهل مومن

امام صادق علیه السلام فرمود:« هر گاه یکی از اهل ایمان بمیرد و بر جنازه او چهل نفر از مومنین حضور یابند و گواهی دهند که پروردگارا! ما به جز خوبی و نیکی از این شخص ندیده‌ایم و تو از ما داناتر هستی، خداوند متعال می‌فرماید: من نیز شهادت شما را پذیرفتم و آنچه [ از بدی ها و گناهان] از او می‌دانستم که شما بی‌اطلاع بودید، همه را بخشیدم .»

- دعا برای چهل مومن

پیشوای ششم یکی از مهم‌ ترین عوامل استجابت دعا را مقدم شمردن دیگر مومنین در هنگام دعا می‌داند . آن حضرت می‌فرماید: « هر کس چهل نفر از مومنین را در دعا کردن بر خود مقدم بدارد، سپس حاجات خود را بطلبد، دعای او به اجابت ‌خواهد رسید.» آن حضرت تاکید می‌فرماید که اگر این‌ گونه دعا کردن در نماز شب و بعد از آن باشد، تاثیر بیشتری خواهد داشت . همچنین دعا کردن چهل مومن در قنوت نماز وتر در دل شب های تار اجابت دعا را نزدیک ‌تر و سریع ‌تر می‌نماید.

- دعای چهل نفره

دعا کردن همیشه خوب و یکی از سلاح های مومن و وسیله ارتباط با پروردگار عالمیان است . هنگامی که انسان خود را از هر جهت درمانده و عاجز می‌بیند با جان و دل زمزمه می‌کند که:

سینه مالامال درد است ای دریغا مرهمی دل ز تنهایی به جان آمد خدایا همدمی

در آن لحظات حساس، دعا همچون نور امیدی در دل انسان می‌تابد و دعا کننده علاوه بر آرامش درون، اعتماد به نفس، تلطیف روح، عشق و معرفت ‌خویش را نیز به نمایش می‌گذارد . امام صادق علیه السلام در یکی از رهنمودهای حکیمانه خویش ما را به دعای دسته جمعی فرا می‌خواند و می‌فرماید:« اگر گروهی چهل نفره جمع شوند و خدای خویش را بخوانند، مطمئنا دعای آنان مستجاب خواهد شد و اگر چهل نفر نبودند گروه چهار نفره، ده بار خدا را بخوانند که همین اثر را دارد و اگر بیش از یک نفر نباشد و چهل بار خدا را صدا بزند، خدای عزیز خواسته او را برآورده خواهد کرد.»

- آمرزش چهل گناه

حضرت باقرعلیه السلام یکی از حقوق واجب مسلمانان بر عهده همدیگر را، حضور در تشییع جنازه آنان می‌شمارد و با توجه به اهمیت آن، تاثیر معنوی این حضور را نیز بیان می‌کند: « کسی که جنازه‌ای را از چهار طرف حمل کند، خداوند متعال چهل گناه کبیره او را خواهد بخشید.»

- کمال در چهل سالگی

از مهم ‌ترین نکاتی که در زندگی انسان وجود دارد و در مرحله تکامل معنوی و شخصیت وی موثر است، رسیدن به مراتبی از سن و سال است که انسان کامل ‌تر و پخته ‌تر می‌شود . خداوند متعال در این زمینه چهل سالگی را اوج کمال انسانی می‌داند و می‌فرماید: « تا زمانی که به کمال قدرت و رشد برسد و به چهل سالگی بالغ گردد، می‌گوید: پروردگارا! مرا توفیق ده تا شکر نعمتی را که به من و پدر و مادرم دادی، به جا آورم و کار شایسته‌ای انجام دهم که از آن خشنود باشی و فرزندان مرا صالح گردان! من به سوی تو باز می‌گردم و توبه می‌کنم و از مسلمانان می‌باشم .»

- آثار چهل روز اخلاص

امام رضا علیه السلام از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله چنین نقل فرمود:« هیچ بنده‌ای چهل روز اعمال خود را خالصانه به درگاه حضرت حق انجام نمی‌دهد، مگر این که خداوند متعال چشمه سارهای حکمت را از قلب او به زبانش جاری می‌سازد.»

حافظ با اشاره به این حدیث می‌گوید:

سحرگه رهروی در سرزمینی همی گفت این معما با قرینی

که ای صوفی شراب آنگه شود صاف که در شیشه بماند اربعینی

- یاران حضرت مهدی علیه السلام

هنگامی که حضرت مهدی علیه السلام ظهور می‌کند هر یک از یاران و شیعیان آن حضرت معادل نیروی چهل مرد قدرت روحی و بدنی خواهد داشت . امام سجاد علیه السلام فرمود: « هر گاه قائم ما قیام کند، خداوند متعال از شیعیان ما آفت، بلا و سستی را دور خواهد کرد و دل های آنان را همانند پاره‌های آهن قوی و محکم می‌نماید و نیروی هر یک از آنان را معادل نیروی چهل مرد قرار خواهد داد.»

- چهل روز عزای مومن

رسول گرامی اسلام صلوات الله علیه در سفارش های خویش به جناب ابو‌ذر غفاری به اهمیت و جایگاه والای مومن در جهان اشاره کرده و فرموده است: « ای ابوذر! هنگامی که مومنی از دنیا می‌رود، زمین تا چهل روز برای فقدان او گریان و عزادار است.»

ممکن است منشا مجالس اربعین برای اموات مومنین همین روایت نبوی باشد .

- زندگی چهل ساله

هنگامی که فرزدق شاعر، قصیده معروف خود را در مدح حضرت امام سجاد علیه السلام در حضور خلیفه ستمگر عباسی، هشام بن عبدالملک، با رشادت تمام قرائت کرد و مطلع آن چنین بود که:

هذا الذی تعرف البطحاء وطاته والبیت ‌یعرفه والحل والحرم

یعنی، این آقایی است که گام های او را سرزمین بطحاء، بیت ‌خدا و حل و حرم می‌شناسد؛ خلیفه بر او خشم گرفت و دستور داد تا فرزدق را علاوه بر قطع حقوق، به جرم دفاع از اهل ‌بیت علیهم السلام زندانی کنند؛ اما بعد از گذشت مدتی به دعای امام چهارم علیه السلام آزاد شد . امام زین‌العابدین علیه السلام برای کمک به فرزدق مبلغی را که چهل سال مخارج زندگی‌اش را کافی بود به حضورش فرستاد و فرمود: « اگر می‌دانستم بیش از چهل سال زنده خواهی بود، بیشتر می‌فرستادم .» علی بن یونس بیاضی می‌نویسد: دقیقا بعد از چهل سال از آن تاریخ، فرزدق به دیار باقی شتافت و صداقت و کرامت امام چهارم بر همگان روشن شد .

- بعثت انبیاء در چهل سالگی

در روایت آمده است که اکثر انبیاء در چهل سالگی به رسالت مبعوث شده‌اند . همچنان که رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله نیز در چهل سالگی به رسالت مبعوث گردید . امام باقر علیه السلام فرمود: «پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در ۶۳ سالگی از دنیا رفت، که آخر سال دهم هجرت بود. آن حضرت بعد از تولد خویش هنگامی که چهل سالش کامل گردید، به پیامبری رسید و ۱۳ سال دیگر در مکه بود که در ۵۳ سالگی به مدینه هجرت کرد و بعد از ده سال در مدینه به سرای جاویدان منتقل شد .»

- حفظ چهل حدیث

حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله در زمینه پاسداری از فرهنگ و معارف اسلام می‌فرماید:« من حفظ من امتی اربعین حدیثا مما یحتاجون الیه من امر دینهم بعثه الله یوم القیامه فقیها عالما ؛ هر کس از امت من چهل حدیث از احادیث دینی مورد نیاز جامعه را حفظ کند خداوند متعال او را در روز قیامت ‌به عنوان فقیه و دانشمند محشور خواهد کرد.»

براساس همین حدیث، دانشمندان بزرگ شیعه تلاش کرده‌اند که کتاب هایی را به نام های الاربعین و چهل حدیث از خود به یادگار بگذارند تا شاید مشمول این کلام نورانی رسول گرامی اسلام بشوند، نظیر: اربعین شیخ بهائی، اربعین شهید اول، اربعین مجلسی دوم، اربعین جامی و چهل حدیث امام خمینی رحمه الله .

- آثار گناه تا چهل روز

آثار گناهانی که انسان مرتکب می‌شود تا چهل روز در روح و روان او باقی است . امام صادق علیه السلام فرمود: « کسی که از شراب و مسکرات حرام استفاده کند تا چهل روز نمازش پذیرفته نمی‌شود، مگر اینکه حقیقتا توبه کند.»

- ۱۳ اصلاح تا چهل سالگی

اساسا افراد سعادتمند و کسانی که به دنبال خوشبختی و کمال هستند تا سن چهل سالگی در اعمال و رفتارشان نشانه‌های اصلاح پیدا می‌شود؛ اما اگر تا سن چهل سالگی تغییراتی در رفتارهای زشت و ناپسند آنان ایجاد نگردد، بعد از آن اصلاح آنان مشکل خواهد بود. رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله در این زمینه به مسلمانان هشدار داده و فرموده است:« هنگامی که شخص به سن چهل سالگی پا می‌گذارد و کارهای نیک او از اعمال زشتش بیشتر نباشد، شیطان پیشانی او را بوسیده، می‌گوید: این چهره‌ای است که دیگر روی سعادت و خوشبختی را نخواهد دید .» و در حدیث دیگری آن حضرت افراد چهل ساله‌ای را که به سوی صلاح گام برنمی‌دارند از دوزخیان به شمار می‌آورد و می‌فرماید: « فرد چهل ساله‌ای که در اندیشه کارهای نیک نباشد، برای ورود به آتش جهنم خود را آماده کند که نجات او مشکل است.»