تلاش برای رسیدن به بداهه نوازی

درباره آلبوم «تمام تو» اثر مشترک هوشیار خیام و امیر اسلامی

آلبوم «تمام تو» اثر مشترک هوشیار خیام (پیانو) و امیر اسلامی (نی) در سال ۱۳۸۹ توسط نشر موسیقی هرمس منتشر شد. این اثر را می‌توان گونه‌یی از موسیقی تلفیقی دانست. سبکی از موسیقی که در آن سعی می‌شود تا عناصری از دو یا چند فرهنگ موسیقایی مختلف (و بعضا دور) در کنار هم بنشینند و به یک زبان مشترک برسند. در این اثر با دو ساز روبه‌رو هستیم، که هر یک نماینده فرهنگ، پیشینه و زبان متفاوتی است. با این حال صاحبان اثر برای رسیدن به آن زبان مشترک بخش‌هایی از فرهنگ موسیقایی خود را وانهاده‌اند و موسیقی‌شان شکل ساده‌تر و امتزاج ‌پذیرتری به خود گرفته است، تا در نهایت امر، شکلی از دونوازی بداهه برای آنها امکان‌پذیر شود. برای نمونه، پیانو از تمام امکانات چندصدایی خود استفاده نمی‌کند و هارمونی‌های مورد استفاده آن در چارچوب اصوات مُدهای ایرانی تعریف می‌شوند. همچنین ساز نی جملاتی را می‌نوازد که از تزیینات و حرکات خاص ملودی‌های موسیقی دستگاهی کمتر بهره ‌برده است.

همچنین دو نوازنده در جهت رسیدن به حال و هوای خاص قطعه، اصواتی را ایجاد می‌کنند که به نسبت آن‌ سازها چندان به گوش آشنا نیستند. هوشیار خیام با زخمه زدن به سیم‌های پیانو صداهایی خلق می‌کند که گاه سنتور را به یاد می‌آورد (مانند قطعه قصه ما) و گاه دوتار یا تنبور را تداعی می‌کند (قطعه زخمه)؛ در جاهایی نقش ساز کوبه‌یی را ایفا می‌کند (مثل قطعه خیال) و در قطعه «گل‌ریزون» به کل ماهیت پیانویی خود را کنار می‌گذارد و تبدیل به چیز دیگری می‌شود. امیر اسلامی نیز اصواتی از نی ایجاد می‌کند که بیشتر شبیه به باد هستند و حال و هوای صحرا را زنده می‌کنند. تمام اینها در نهایت به ایجاد یک ساختمان می‌انجامد که با اینکه از اجزای نامتجانسی تشکیل شده ولی پیوستگی و اتحاد لازم را داراست. «تمام تو» تلاشی برای رسیدن به نوعی بداهه نوازی است؛ بداهه نوازی‌ بین دو نوازنده با ساختمانی از پیش تعیین شده برای هر قطعه.

امیر اسلامی در گفت‌وگویی که درباره اثر داشتیم، روند ساخت قطعات را این‌گونه شرح داد: «هر قطعه با یک ایده، یک تم، یک حس و حال، یا تسلسل آکوردی که از پیش تعیین می‌شد آغاز می‌شد و در این چارچوب به‌صورت بداهه و در لحظه بسط و گسترش می‌یافت. در حقیقت فرآیند خلق این اثر را می‌توان چیزی بین آهنگسازی و بداهه‌نوازی دانست، که در آن عناصری از پیش تعیین شده‌اند، اما بدنه اصلی کار را بداهه شکل داده است.»بدیهی است که در این‌گونه از موسیقی حس و حال نوازنده در لحظه، عاملی تعیین‌کننده و پر رنگ محسوب می‌شود. هر یک از دو موزیسین بر اساس حال و هوایی که کلیت از پیش تعیین شده، در لحظه دست به انتخاب می‌زنند و ملودی‌ها را خلق می‌کنند. روی هم رفته این تلاشی است برای رسیدن به نوعی خاص از بداهه نوازی در حال و هوای موسیقی ایرانی، که در آن عنصر فکر و احساس، یا شاید بتوان گفت اراده و اتفاق، در کنار هم نشانده شده است.

البته همین مساله در چند جا در اجرای قطعات باعث خلل شده است. در چند جا اصوات به‌طور خفیفی ناکوک هستند، یا نت‌هایی نابجا شنیده می‌شوند، که البته در کلیت اجرا تاثیر نامناسبی نمی‌گذارد و این شاید انتخاب خود صاحبان اثر باشد که چنین اتفاقاتی را به عنوان بخشی از ماهیت بداهه اجرا بپذیرند و اقدام به اصلاح آن نکنند. قطعه «تمام تو»، قطعه شماره ۷ آلبوم است که نام آلبوم نیز از آن گرفته شده. پیانیست با لغزاندن انگشت بر سیم‌های پیانو مد قطعه را به ما معرفی می‌کند. فضای مرموزی که این اصوات ایجاد می‌کنند مقدمه‌یی برای نخستین جملات پیانو می‌شوند.

جملات شمرده شمرده و حزن آلودند. کم کم مُد قطعه معرفی می‌شود. ورود نی ما را مطمئن می‌کند که در دشتی هستیم. جملات نی ایرانی‌تر و آزادترند. هر دو ساز حول یک ایده می‌گردند، اما حرف خود را می‌زنند. گویی دارند یک داستان، یا شاید یک احساس را، به زبان خود نقل می‌کنند. کم کم جملات بیشتر حالت گفت‌وگو به خود می‌گیرند و در تایید هم حرف می‌زنند. در میانه راه قطعه از حرکت می‌ایستد. نی، گوی سخن را می‌رباید و آکوردهای پیانو فقط موید جملات اویند. اما کمی بعد، ریتم با پیانو دوباره جان می‌گیرد و قطعه با جملات پیانو به پایان می‌رسد، اما پایانی که نه قصه‌یی را به پایان برده و نه حرفی را به نتیجه رسانده است؛ مثل درد دل اتفاقی دو رهگذر غریبه.

وحید افتخار حسینی