پوشاک زنان در دوره ساسانی

پروین بابایی

محدودیت آثار به جا مانده از لباس زنان در دوره­ ی ساسانیان در قیاس با لباس مردان، تحقیق در این خصوص را با مشکل مواجه ساخته است. کنت گوبینو در کتاب «سه سال در ایران» معتقد است که آنچه در ایران ساسانی بوده است تنها پوشیدگی زن نبوده، بلکه مخفی نگه داشتن زن بوده است. پوشیدگی زنان در این دوره چنان اهمیتی داشت که حتی گاهی لباس هنرپیشگان زن، مانند لباس­ های بلند سایر بانوان، تا پشت پا کشیده شده است. لباسی که توسط زنان غیر درباری و غیر ربانی پوشیده می ­شد،

محدودیت آثار به جا مانده از لباس زنان در دوره­ی ساسانیان (224- 651 م) در قیاس با لباس مردان، تحقیق در این خصوص را با مشکل مواجه ساخته است. کنت گوبینو[1] در کتاب «سه سال در ایران»[2] معتقد است که آنچه در ایران ساسانی بوده است تنها پوشیدگی زن نبوده، بلکه مخفی نگه داشتن زن بوده است(مطهری،1378: 25). پوشیدگی زنان در این دوره چنان اهمیتی داشت که حتی گاهی لباس هنرپیشگان زن، مانند لباس­ های بلند سایر بانوان، تا پشت پا کشیده شده است. لباسی که توسط زنان غیر درباری و غیر ربانی پوشیده می ­شد، شامل تونیک بلندی بود به اقتباس از کیتون یونان. این تونیک یا بدون کمربند بود و آستین ­های بلندی داشت، یا اینکه بی آستین بود و در پایین سینه­ با کمری بسته می ­شد. این جامه در آغاز پادشاهی شاپور اول (241- 272 م) در موزاییک ­های بیشاپور ظاهر گشت. پوششی که بر روی تونیک پوشیده می ­شد روی اعضای پایین بدن انداخته شده و از روی شانه چپ رد می­ شد و در واقع خلف جامه­ چهارگوش یونانی (himation) بود که بعداً توسط زنان متشخص رومی پوشیده شد. این پوشش در شانه گره خورده، یا با عبور سر از داخل آن پوشیده می­ شد. شکلی از این جامه که در بیشاپور به تصویر کشیده شده، همان است که در مورد سلف بلا فصلش به صورت تونیک بلند و یک پوشش، توسط زنان ثروتمند و با نفوذ در سده­ های دوم و سوم میلادی پوشیده می ­شد؛ چنان­که در ابنیه­ پارتی و پالمیری نشان داده شده است. این جامه در سده­ های ششم و هفتم میلادی هنوز متداول بوده است. زنان ساسانی از دراپه (حرکت ­ها یا چین ­های ملایم پارچه بر روی بدن) برای فرم دادن به تن ­پوش خود استفاده می­ کردند. این ویژگی را در آثار متعدد باقی مانده از این دوره می­ توان مشاهده کرد. در کاشی­ ها یا موزاییک­ ها و یا معرق­ های کاخ بیشاپور، زنانی با پیراهن­ های بلند و گشاد دراپه ­دار با آستین ­های بلند یا بدون آستین طراحی شده ­اند که گرچه ممکن است نمونه ­ای از زنان رقصنده باشند، ولی به لحاظ وجود چنین تن ­پوشی در سایر آثار باقی ­مانده می ­توان گفت که اکثر زنان ساسانی از چنین تن­ پوشی استفاده می­ کردند (غیبی،1385: 235-236). زنان ساسانی مانند مردانشان از شلوار استفاده می­ کردند. بر روی یک بشقاب نقره ­ای زنی را مشاهده می ­کنیم که شلوار پوشیده­ است. کاربرد دهان ­بند در حضور شاه احتمالاً ادامه­ رسوم رایج در دربار هخامنشیان است که خدمتکاران به هنگام صحبت با شاه دهان­ بندی می ­بستند و از همین­ جا می ­توان نتیجه گرفت که تونیک بلند و شلوار مورد استفاده زنان متشخص نبوده است و زنان معمولی و احتمالاً خدمتکاران از این پوشش استفاده می ­کرده­ اند؛ اگر چه در کتب حمزه اصفهانی (قرن سوم و چهارم ه.ق.) و مجمل التواریخ (520 ه.ق.) آمده است که آذرمیدخت و پوراندخت، دو ملکه­ ساسانی، شلوار آبی به تن می ­کرده ­اند (همان:  240). زنان ساسانی بر روی دوش یا بازوان خود شال ­هایی می ­انداختند که مانند شال ­های زنان هندی دراز و بلند بود. و به طور مورب از روی شانه­ راست یا چپ می­ گذشت و تا پایین دامن ادامه داشت و زیبایی خاصی به اندام آن­ها می ­بخشید.  کاربرد این شال ­ها احتمالاً به موقعیت اجتماعی پوشنده­ آن بستگی داشت(همان: 241). به استناد ظروف نقره ­ای مجموعه گونول و آرتور ساکلر[3]، که رقاصه ­هایی بر آن حک شده و عمدتاً مربوط به سده­های پنجم و ششم میلادی می­ گردند، پوشش به جای آنکه روی شانه را گرفته باشد از باسن به پایین آویزان بوده و لبه­ هایش به دور بازوها پیچیده می ­شد. لباس این رقاصه ­ها به صورت تونیکی چسبان و بدن ­نما، با آستین­ های بلند که گاهی توسط نقوش حلقوی یا خال ­های سه تایی طراحی شده، نشان داده شده است. پرودنس هارپر[4] رد این لباس را در جامه­ شرق مدیترانه متعلق به سده ­های دوم و سوم میلادی گرفته است. رقاصه ­ها و سایر طبقات پایین اجتماع، گردن­بندهای مهره ­دار نمی ­بستند. برعکس گردن ­بندهایی سنگین با یک، دو یا سه آویز را ترجیح می­ دادند (متین ،1383: 83-85).

 

از روی نقش زنی چنگ نواز در حجاری شکار گراز واقع در طاق بستان معلوم می ­شود که این تونیک و پوشش روی آن هنوز در اواخر دوره ساسانیان پوشیده می ­شد. ظاهراً لباس ترسیم شده­ زنان سلطنتی با لباس الهه ­ها در ایران ساسانی متفاوت بوده است؛ تونیک و پوشش موجود، همان­طور که گیرشمن متذکر شده صرفاً مختص زنان اشرافی، نوازندگان درباری و رقاصه ­ها بوده است. گرچه محدودیت اسناد موجود، نتیجه ­گیری را مشکل می ­سازد. در نقش رجب، تصویری قدیمی از یک ملکه احتمالاً دناگ همسر اردشیر اول (224- 241م) وجود دارد که ردایی ضخیم شبیه بالاپوش و  مشابه آنچه در تن مردان است به تن کرده است. گرچه در اندک زمانی نوعی دیگر از لباس سلطنتی، متداول گردید.گردن ­بند و شنل در دوران نرسی اول (293- 302م ) کماکان به عنوان نشانه ­ای از خاندان حکومتی به حساب می­آمد و هر دوی آن ­ها بر روی نیم تنه حک شده­ یک ملکه بر کاسه ­ای نقره ­ای واقع در موزه هنری متروپولیتن در نیویورک و  نیز گردن ­بندی بر گردن زنی شاهوار که روی ظرفی واقع در موزه ایران باستان در تهران حک شده به چشم می­ خورد. هرچند که ردا و  نیز تونیک بلند نهایتاً ممکن است از الگوهای اولیه هلنی اقتباس شده و به شیوه­ پارتی و سوری تغییر شکل داده باشد اما شکل نحوه­ بستن آن­ها مشخصه­ لباس ساسانیان است (متین ،1383: 87- 88). در حجاری نقش رستم رب ­النوع آناهیتا لباسی همچون ملکه ­ای ساسانی، در مراسم تحلیف نرسی به تن دارد.  او ملبس به تونیکی آستین­ دار و بسیار نازک است که توسط روبانی در کمر بسته شده است. ردایش توسط سگکی مرکب از دو حلقه و روبان­ های چین ­دار، محکم بسته شده و گردن ­بندی از سنگ ­های گرد قیمتی دور گردنش آویخته است. در یک گچ­ بری منحصر به فرد از چهره­ آناهیتا متعلق به قرن پنجم میلادی، به دست آمده از کیش در بین­ النهرین، نامبرده گردن ­بندی سنگین با آویزهای مشابه زنان طبقات پایین­ تر اجتماعی آویخته است. در انتهای دوره­ ساسانی، نوع دیگری از لباس زنان مقدس، در صحنه تحلیف خسرو دوم در طاق بستان نمایان است (متین، 1383: 88).

 

منابع:

مطهری، مرتضی. 1378. مسأله حجاب. تهران: انتشارات صدرا

متین، پیمان. 1383. پوشاک در ایران زمین. مقدمه علی بلوکباشی. تهران: انتشارات امیر کبیر

غیبی، مهرآسا. 1385. هشت هزار سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی. تهران: انتشارات هیرمند

 

[1]Joseph Arthur de Gobineau (1816-1882)

[2]ترجمه ذبیح الله منصوری، انتشارات نگارستان کتاب

[3]Arthur M.Sackler

[4]Prudence Harper

 

 

آدرس صفحه: http://www.anthropology.ir/node/24792

ایمیل: [e-mail]