طغیان های رفتاری فهم ناشدنی

نگاهی به رمان«شطرنج باز» برنده جایزه ادبی «کورین» سال ۲۰۰۶

رمان «شطرنج باز» نوشته «برتینا هنریش» رمان نویس و فیلمنامه نویس آلمانی است که توسط سمانه حنیفی به فارسی برگردانده شده و از سوی انتشارات افراز به بازار کتاب راه یافته است. شطرنج باز روایت طغیان‌های درونی – بیرونی زنی چهل و دو ساله به نام النی است که در کنار پانی (همسرش)، دیمیترا و یان (فرزندانش) در جزیزه ناکسوس روزگار می‌گذراند. او زنی با نوعی دانایی و خرد غریزی است که هیچ چیز مخصوص و منحصر به خودش در زندگی ندارد. «نه اشیاء و نه هیچ چیز دیگر«(ص۱۰)زنی که مانند دیگر زنان جزیره بدون هیچ اراده‌ای مطیع سنت‌ها و رسوم رایج است. النی با وجود این که می‌داند «تنها دیوانه‌ها در مقابل امواج شدید دریا می‌ایستند»(ص۱۰) روزی از روزها وقتی ملافه‌های اتاق‌های بیشمار هتل را تمیز و جا به جا می‌کند در اتاق زن و شوهر جوان فرانسوی با مهره سیاه شطرنج رو به‌رو می‌شود.مهره‌ای که او را به یاد آرزو‌های دست نیافتنی‌اش چون گردش در شانزه لیزه و خوردن فنجان‌های قهوه در پاریس می‌اندازد.او برای اینکه مانند زنان شیک پوش پاریس بتواند با همسرش شطرنج بازی کند در صدد تهیه شطرنج بر می‌آید.

اینجاست که شخصیت موازی با شخصیت اصلی( النی) وارد جهان متنی رمان می‌شود، پروفسور پیر و استاد جوانی النی بر اساس سفارش النی برای او و به بهانه تولد پانی، شطرنج الکترونیکی تهیه می‌کند و النی روز تولد «پانی» آن را به همسرش هدیه می‌کند. شطرنج گرچه مورد قبول شوهر قرار نمی‌گیرد ولی در زندگی النی بانی تغییرات بسیاری می‌شود. او کارهایش را سریع‌تر از همیشه به اتمام می‌رساند تا زودتر به منزل آمده و با شطرنج بازی کند؛ النی نسبت به مسائل اطرافش بی‌تفاوت می‌شود؛ دروغ گفتن برایش عادی می‌شود؛ احساس می‌کند که جزیره ناکسوس مثل یک نقطه کور در زندگی‌اش است که حتی به او اجازه یاد گرفتن دریانوردی و شناکردن را نداده است. شطرنج برای زن سرایدار کم کم تبدیل به وسیله‌ای برای شناخت و آگاهی نسبت به خودش و جهان پیرامونش می‌شود به طوری که به تدریج درمی یابد باید از قانون‌های ناکسوس فرار کند و همه آداب و رسوم را کنار بگذارد تا بتواند به هدفش برسد. او حس می‌کند که باید برای اولین بار چیزی را فقط برای خودش با شهامت زیاد بخواهد. او همچنین در می‌یابد که «در محیطی که سال‌های جوانی‌اش را در آن گذرانده بود، هرگز موفق به یافتن رابطه‌ای واقعی نشده بود...رابطه دوستی بسیار فراوان اما پوچ، بی‌فایده و غیر واقعی بود.»(ص۶۷)

او در روند تشرف و بلوغ فکری به کمک بازی پی در پی با شطرنج به این مطلب پی می‌برد که «شاه هیچ جلال و شکوهی ندارد، حتی نمی‌تواند به تنهایی از خودش دفاع کند. او باید از وی دیگر مهره هامحافظت شود...»(ص۳۳)

این بینش جدید او را هر چه بیشتر به سوی تحقق هدفش و پرفسور می‌کشاند.حضور النی در زندگی پروفسور نیز بانی تحول و تغییراتی می‌شود.پرفسور با حضور النی شطرنج باز از رخوت و رکود میان سالی به در می‌آید و برای ادامه زندگی هدف بزرگی را در پیش می‌گیرد؛ هدفی که به او بال پرواز می‌دهد.پرفسور در پی رسیدن به هدفش حتی غرورش را زیر پا می‌گذارد و به دشمن یا دوست قدیمی‌اش کوستا تماس می‌گیرد تا مبارزه دیگری غیر از خودش برای النی آماده کند.تلاش‌های پرفسور بانی پیش رفت النی در بازی شطرنج و حرکت او به آتن برای شرکت در مسابقه می‌شود.

رفتار و اعمال النی البته از دید پسرش یان و همسرش پانی مورد تایید واقع نمی‌شود. پانی به علت اینکه معتقد است النی آبروی او را برده و حرکتش مخالف تمامی آداب و رسوم جزیزه است ابتدا با او قهر می‌کند. شب‌ها دیر به منزل می‌آید و طی صحبت با دیگری از عمل زشت النی اینطور یاد می‌کند. از سوی دیگر پسر النی «یان» که رده سنی‌اش مشخص نیست و گویا باید کوچک‌تر از دیمیترا خواهر ۱۲ ساله‌اش باشد، با کلمات قصار که حتم خارج از دیدگاه سنی او است و همسویی ذهن، زبان و گفتار او را زیر سوال می‌برد،چنین نظر می‌دهد که: به هر روی نه تنها پانی یا یان بلکه دوست نزدیک النی و دیگر افراد جزیره با اعمال النی که در تضادی عمیق با آداب و رسومی که زندگی بیشر آنان را آهنگین کرده و در سیطره خود دارد، مخالف هستند و به عمل او خرده می‌گیرند.

این مخالفت البته تا زمانی است که النی مخفیانه به سوی آتن حرکت می‌کند و برای پانی یادداشت می‌گذارد. اینجاست که برتینا هنریش بدون آنکه جواب معقولانه‌ای در متنش بگنجاند،بدون توجه به علت و معلول‌های متنی و پیش زمینه لازم زمانی و سببی به تغییر عقیده افراد اشاره می‌کند تا جایی که در صفحه ۱۱۷ کتاب این پرسش ذهنی، این تلنگر پیرنگی برای خواننده را به صورت سوال یکی از شخصیت‌های فرعی در داستان مطرح می‌کند.شگردی گرچه زیرکانه است اما کمی قدیمی به نظر می‌رسد. رمان «شطرنج باز» گرچه به لحاظ پیرنگی دارای پایانی ناموفق است ولی به لحاظ درونمایه به نکته مهمی اشاره می‌کند. تحول و تشرف در النی به کمک شطرنج و سفر ذهنی - عینی او اگر بتواند همه گیر و بانی دگرگونی و طغیانی اساسی برای دیگران شود؛نه تنها مراعات بی‌دلیل آیین‌ها و رسوم ساخت دست بشری را از بین می‌برد بلکه بانی فهم انسان از دنیای می‌شود که در آن به دنیا می‌آید.دنیایی به‌دور از قوانین دست و پا گیر و قانون مند شده بشری.به امید دگرگونی اساسی برای تمامی زنانی که تاکنون چیزی منحصر به فرد از خودشان و برای خودشان در زندگی شان ندارند.

فرحناز علیزاده