اگر کودک تان مثل قبل شاد نیست

گفت وگو با مهرناز یکتا, کارشناس ارشد روان شناسی بالینی

افسردگی از شایع‌ترین تشخیص‌های روان‌پزشکی است که اکثر افراد در مقطع زمانی خاصی دچار این بیماری می‌شوند که معمولا تا دو هفته پایدار است و در زندگی فرد تداخلی ایجاد نمی‌کند اما اگر زمان این بیماری بیش از دو هفته طول بکشد و باعث از کارافتادگی در قلمرو زندگی فردی و اجتماعی شود، آن هنگام است که فرد را کاملا دچار اختلال افسردگی می‌دانیم. بیماری افسردگی از دید اکثر مردم، بیماری است که در بزرگسالان مشاهده می‌شود اما متاسفانه آمارها حاکی از آن است که امروزه تنها بزرگسالان، مراجعه‌کننده کلینیک‌های روان‌پزشکی نیستند بلکه کودکان نیز از جمله مراجعه‌کنندگان به شمار می‌روند.

طبق آمارهای ارایه شده حدود پنج درصد از کودکان از اختلال افسردگی رنج می برند که این در کودکان دختر بیش از کودکان پسر دیده می‌شود. بیماری افسردگی در کودک، در واقع یک نوع بیماری روانی است که کودک احساس و تصور بدی از خود دارد و برای دوره زمانی طولانی احساس غم، عصبانیت و ناکامی می‌کند و زمانی که به اوج برسد علایم خاص خود را نشان می‌دهد. گوشه‌گیری و انزواجویی از بارزترین نشانه‌های این بیماری است. مطالعات و بررسی‌های انجام‌‌شده نشان داده است که افسردگی در کودکان با افسردگی در بزرگسالان شباهت بسیاری دارد که البته نوع درمان آن متفاوت است. عوامل ژنتیکی و فیزیولوژیکی از عللی است که زمینه افسردگی را در کودکان فراهم می‌کند. همچنین عوامل استرس‌زای محیطی از جمله مشکلات خانوادگی، طلاق، آزار کودک، از دست دادن یکی از والدین نیز می‌تواند بر خلق کودک و ابتلای وی به افسردگی نقش پررنگی داشته باشد. البته این اختلال در کودکانی که به مدرسه نرفته‌اند، نادرست است بلکه بیشتر در مقطع دوره دبستان دیده می‌شود. با این حال طبق تحقیقات، افسردگی می‌تواند از آغاز زندگی یعنی دوران نوزادی هم پدید آید.

برای آشنایی و تشخیص افسردگی در کودک، پیشگیری و نحوه برخورد و راه‌های درمان و بهبودی این بیماری، مصاحبه‌ای با مهرناز یکتا، کارشناس ارشد روان‌شناسی بالینی انجام داده‌ایم که در زیر می‌خوانید.

▪ ‌آیا آمارهایی که در رابطه با میزان کودکان افسرده در ایران ارایه شده، صحیح است یعنی پنج درصد از کودکان ما افسرده هستند؟

- آمارهای ارایه شده بیشتر مربوط به کشورهای اروپایی و آمریکایی است و در زمینه ایران آمار رسمی داده نشده است. اما اختلالات خلقی در کودکان در ایران تا قبل از ورود به مدرسه ۳/۰ درصد و در مقطع دبستان بین سه تا چهار درصد متغیر است. کلا افسردگی در کودکان کشورهای جهان سوم که عوامل محیطی، اقتصادی و اجتماعی در کل عوامل استرس‌زا بیشتر است، زیادتر از جاهای دیگر دیده می‌شود.

▪ ‌عوامل ایجادکننده و موثر در افسردگی کودکان چیست؟

- در کل می‌توان از سه دسته عامل مهم نام برد؛

۱) عوامل ژنتیکی و زیست‌شناختی: طبق تحقیقات انجام شده کودکانی که والدین‌شان افسرده باشند چهار برابر مستعد این بیماری هستند، همچنین افسردگی مادران در دوران بارداری نقش خیلی مهمی در افسردگی کودک دارد.

۲) عوامل اجتماعی: که شامل وضعیت تاهل خانواده، تعداد خواهر و برادر، جدایی و طلاق در خانواده، از دست دادن والدین، شرایط اقتصادی و اجتماعی حاکم بر خانه و سبک زندگی است. که افسردگی در کودکان پسر با توجه به عوامل اجتماعی بیشتر از دختر است. پسرانی که قبل از ۱۳ سالگی یکی از والدین‌شان را از دست داده‌اند بیشتر مستعد افسردگی هستند.

۳) عوامل طبیعی که شامل سیل، زلزله، تصادف برای خود کودک و قطع عضو در کودک می‌شود.

▪ ‌از میان عواملی که نام بردید در کودکان کدام‌یک نقش پررنگ‌تری دارد؟

- در سبب‌شناسی افسردگی در کودکان اگر چه عوامل ژنتیکی و زیست‌شناختی تاثیرگذار هستند اما اگر بخواهیم مهم‌ترین عامل را بگویم همان عوامل اجتماعی و محیطی هستند که در اکثر تحقیقات هم به آن اشاره شده است.

‌▪ آیا افسردگی در کودک با اختلال بیش‌فعالی رابطه دارد؟

- تا حدودی در واقع نشانه‌هایش هم جز در یکی، دو مورد متفاوت است. در کل افسردگی در کودکان با خیلی از اختلالات روانی که ما روان‌شناسان از آن به‌نام «هم‌بود» نام می‌بریم، رابطه دارد. آنچه مهم است این که در کودکان افسرده، ناآرامی و حملات کج‌خلقی مکرر دیده می‌شود که والدین ممکن است با اختلال بیش‌فعالی اشتباه بگیرند. در کل ۳۰ درصد از کودکان بیش‌فعال در آینده دچار افسردگی می‌شوند. آنچه مهم است یک‌سری عواملی است که فقط مختص افسردگی است و در کودکان بیش‌فعال دیده نمی‌شود، مثل اختلال خواب، اختلال در اشتها، افکار خودکشی و عدم لذت از فعالیت‌هایی که قبلا لذت‌بخش بود.

▪ ‌کودک افسرده می‌تواند به خودکشی هم فکر کند؟

- بله، بسیاری از آنها متاسفانه به افکار خودکشی فکر می‌کنند چرا که فکر به خودکشی یکی از علایم مهم افسردگی می‌باشد که در همه سنین دیده شده است.

‌▪ علایم تشخیص درونی و ظاهری افسردگی در کودکان چیست؟

- به‌طور کلی اگر بخواهیم بگوییم شامل: شکایت‌های جسمی فراوان، توهمات شنوایی، کاهش توانایی تمرکز، فقدان انرژی، مشکلات خواب، خلق تحریک‌پذیر و رفتارهای پرخاشگرانه، ترس، فرار از مدرسه، وابستگی بیش از حد به والدین، عملکرد تحصیلی ضعیف، گوشه‌گیری و عدم بازی با دوستان می‌شود. در کل دو نشانه بارز را می‌توان برای افسردگی نام برد:

۱) خلق افسرده

۲) احساس عدم لذت از فعالیت‌هایی که قبلا برایشان لذت داشته است. اگر این علایم تا دو هفته پایدار بود و بهبود نیافت کودک احتمالا مبتلا به افسردگی شده است. اما از نظر ظاهری از آنجا که کودکان از لحاظ پوشش لباسی تحت حمایت خانواده هستند و نمی‌توانند لباس‌های آشفته بپوشند یا حمام نروند به همین دلیل برای کودکان از نظر ظاهری نمی‌توان افسردگی را تشخیص داد.

‌▪ طبق بعضی از تحقیقات گفته می‌شود افسردگی از آغاز زندگی یعنی دوران نوزادی آغاز می‌شود. منظور از افسردگی در نوزاد چیست؟

- همان‌طور که اشاره شد عوامل ژنتیکی در اختلال افسردگی نقش دارند. اگر مادر در دوران بارداری افسرده باشد، این افسردگی را از طریق نطفه به جنین انتقال می‌دهد که از نشانه‌های بارز افسردگی در نوزادان، گریه‌های مکرر همراه با جیغ بدون هیچ دلیلی است یا اینکه آرامشی که نوزاد باید در آغوش مادر کسب کند را نمی‌گیرد و در آغوش مادر دایما گریه می‌کند.

‌▪ وقتی والدین کودک متوجه شدند که کودک‌شان افسرده است آیا باید به مهدکودک یا مدرسه و معلمان‌شان خبر دهند؟

- حتما والدین باید مهد یا مدرسه را در جریان بگذارند چون کودک در واقع دارای یک‌سری الگوهای آشفتگی می‌شود مانند کاهش فعالیت‌های ورزشی، بازی و احساس بی‌ارزشی و.... اطلاع دادن به مربی و معلم می‌تواند باعث آگاهی آنها شود و معلمان بتوانند آگاهانه رفتار مناسبی را با کودک داشته باشند، چون رفتار معلمان و مربیان با همه شاگردان یکسان است و این رفتار یکسان ممکن است برای کودکانی که مبتلا به افسردگی هستند باعث تشدید افسردگی در آنها شود.

بهتر است مربیان و معلمان برای پیشرفت رشدی کودکان در کنار مطالعه و آموزش کلاس‌های آموزگاری، به مطالعه کتاب‌های رشد کودک و اختلالات خلقی بپردازند.

▪ ‌به نظر شما والدین چه نقشی را به‌عنوان پیشگیری از این بیماری می‌توانند، داشته باشند؟

- همان‌طور که گفتم سبک و وضعیت خانوادگی از عوامل موثر در افسردگی کودک است. بنابراین خانواده با ایجاد فضای دوستانه و صمیمانه می‌تواند این پیام را به کودکش القا کند که در میان اعضای خانواده فردی دوست داشتنی و ارزشمند است و به نیازهایش احترام می‌گذارند و مورد توجه واقع می‌شود باعث آرامش کودک و کاهش استرس می‌شود. در کنار این موضوع، والدین باید به کودک اجازه دهند احساساتش را بیان کند چون در غیر این صورت کودک احساس بی‌ارزشی و ناامیدی می‌کند و به علت دریافت نکردن محبت و توجه به سوی افسردگی سوق داده می‌شود.

▪ ‌آلودگی هوا هم می‌تواند در افسردگی و گوشه‌گیری کودک تاثیر بگذارد؟

- نتایج نشان داده است که آلودگی هوا به دلیل سرب و منواکسیدکربن غیر از ایجاد بیماری‌های جسمی باعث بیماری‌های روانی، افسردگی و اسکیزوفرنی و تشدید این اختلالات می‌شود. البته ناگفته نماند که سرب تنها در آلودگی هوا موجود نیست بلکه سرب در پلاستیک و اسباب‌بازی‌ها به‌خصوص اسباب‌بازی‌های ساخت چین بسیار زیاد است.

▪ ‌شما به‌عنوان یک مشاور بالینی چه درمانی را برای افسردگی کودک پیشنهاد می‌کنید؟

- اول از همه وقتی خانواده متوجه شد که کودکش افسرده است وی را برای درمان پیش روان‌شناس کودک ببرد که متاسفانه دیده شده است خانواده، کودکان را برای معالجه یا به پزشک عمومی می‌برند یا روان‌شناس‌هایی که در زمینه کودک تخصص ندارند.

درمان مناسب برای افسردگی همه کودکان، دارو‌درمانی همراه با روان‌درمانی است. همچنین بازی‌درمانی نیز یکی از روش‌های موثر برای از بین بردن اختلالات رفتاری مخصوصا افسردگی است. بازی راهی است که کودک توسط آن نیاز و مشکلات خود را بیان می‌کند. اسباب‌بازی، واژه‌های کودک و خود بازی، زبان کودک می‌شود. فرآیند بازی‌درمانی، نقش موثری در رشد کودک دارد و کودک این فرصت را به‌دست می‌آورد که احساسات خود را از طریق بازی به راحتی ابراز کند. مثلا برای درمان پرخاشگری، درمانگر بازی تیراندازی با اسلحه را به کودک آموزش می‌دهد و...

▪ ‌پژوهش‌های جدید، استفاده از داروهای ضدافسردگی برای کودکان را زیر سوال برده‌اند؛ نظر شما در این رابطه چیست؟

- داروهای ضدافسردگی به‌طور کلی هم آثار مثبت، هم عوارض جانبی دارد. دارو حتما باید با تجویز پزشک باشد و والدین به مدت آن کاری نداشته باشند. همچنین دوز آن را بالا و پایین نکنند.

نکات مهمی که والدین در مصرف داروهای ضدافسردگی دارند در دو جمله خلاصه می‌شود:

۱) علایم رفتاری کودک بعد از مصرف دارو حتما مورد توجه و بازبینی قرار گیرد. مثلا تحریک‌پذیری کمتر یا بیشتر شده

۲) قطع ناگهانی دارو را انجام ندهند و با پزشک متخصص مشورت داشته باشند.

▪ ‌معمولا درمان افسردگی کودکان چقدر زمان می‌برد؟

- دارو‌درمانی بین شش تا ۹ ماه زمان می‌برد و برای روان‌درمانی هم نمی‌توان زمان مشخص، تعیین کرد چون برای هر کودکی متفاوت بوده که اکثرا بین شش تا ۱۲ ماه است.

فرزانه نیکروح متین