گردشگری اقوام سفری به امروز

تنوع اقوام در ایران ثروتی بی نظیر برای گردشگری است

روی نقشه ایران که سفر کنی، در حاشیه مرزها که حرکت کنی همراه با تو اقوام مختلف حرکت می‌کنند. ترکمن‌ها، گیلک‌ها، تالشی‌ها، ترک‌ها، کردها، لرها، بختیاری‌ها، عرب‌ها، سیستانی‌ها، بلوچ‌ها و.... هر کدام‌شان نمادهای ویژه خودشان را دارد. پوشش متنوع، آداب و رسوم و فرهنگ‌های مختلف و سبک‌های متفاوت زندگی که طبیعی است باتوجه به شرایط اقلیمی تفاوت پیدا می‌کند، همه اینها از جمله دستاوردهای این تنوع قومی است. به عنوان مثال سبک زندگی در ارتفاعات تالش بسیار متفاوت از اورامانات و کردستان است، هر چند هر کدام زیبایی‌های ویژه خود را دارد.

● فرصت یا تهدید

بگذارید با یک مقایسه کوچک آغاز کنیم. کشورهایی مانند سوئیس، هلند یا حتی کشورهایی با ابعاد وسیع‌تر کشورهایی است که به نسبت، تنوع فرهنگی زیادی ندارند، اما از آن سو در ایران ما حداقل ۲۰زبان رایج است و در ارتباط با تعداد گویش‌های محلی نیز معتقدند که تعداد به بیش از ۵۰۰۰ گویش می‌رسد.

با ارائه یک مثال کوچک می‌توان ابعاد این مساله را تبیین کرد. هنگامی که هواپیما بر بستری از باغ و سبزه در شهر ارومیه فرود می‌آید، از همان لحظه می‌توانید خودتان را در یک شهر چندفرهنگی و البته با طبیعتی زیبا تصور کنید. از یک سو کردها در این شهر حیاتی پویا دارند، از سوی دیگر حضور ترک‌ها و اقلیت آسوری در این شهر مشهود است. در برخی محله‌ها این مینیاتور زیبا درهم تنیدگی بیشتری پیدا می‌کند و از آن سوی برخی مناطق نیز مشهورند که محل اقامت یک قوم خاص است. به عنوان مثال هرچند به جهت تعداد، آسوریان ارومیه در این سال‌ها کاهش چشمگیری پیدا کرده است، اما هنوز محله‌هایی از این شهر به آسوریان تعلق دارد و تعداد زیاد کلیساهای کوچک و بزرگ در فاصله‌ اندک، مهم‌ترین نمادی است که در این مناطق قابل مشاهده است.

ابراهیم صالحی، کارشناس گردشگری (رئیس هیات مدیره شرکت گردشگری اسپیلت البرز) در ارتباط با تنوع اقوام و جایگاه آنها در گسترش گردشگری به چمدان می‌گوید: اقوام مختلف میراث زنده هستند. وقتی که ما افراد را به بازدید از اماکن باستانی می‌بریم که بسیار هم ارزشمند است، آثار باقیمانده از این آثار متعلق به گذشته است و سبک زندگی پیشینیان را نشان می‌دهد، این در حالی است که گردشگری اقوام آینه کنونی زمان است و در حقیقت این فرصت را برای گردشگران ایجاد می‌کند که با آداب و رسوم و سبک زندگی کنونی قوم‌های مختلف آشنا شوند.

وی در ارتباط با تنوع اقوام در ایران و فرصت یا تهدید بودن آن اقوام نیز می‌گوید: می‌توان گفت این تنوع اقوام نه تنها تهدید نیست، بلکه فرصت خوبی برای گردشگری محسوب می‌شود و چه بسا فرصت‌هایی که هم‌اکنون در چارچوب گردشگری اقوام وجود دارد، در آینده وجود نخواهد داشت.

صالحی در همین ارتباط تاکید می‌کند در شرایط معمول افراد وقتی می‌خواهند سفر کنند، عواملی مانند کیفیت هتل، رستوران و... برای آنها بسیار مهم است اما در گردشگری اقوام افراد گاهی اوقات خیلی از سختی‌ها را تحمل می‌کنند به سبب این‌که بتوانند با فرهنگ و زیست‌بوم یک قوم خاص آشنا شوند و خود همین امر فرصت‌های زیادی را در اختیار برنامه‌ریزان گردشگری قرار داده است.

● تنوع فرهنگی، میراث معنوی

دنیای امروز، دنیای تغییر است و یکی از این تغییرات، تغییر نظام ارزشی است. در نظام ارزشی جدید هر گونه میراث معنوی به نسبت گذشته از اهمیت بیشتری برخوردار است. تاکنون از میراث معنوی تعاریف زیادی ارائه شده است، اما به طور کلی میراث معنوی به مجموعه‌ای از آفرینش‌های سنتی یک جامعه فرهنگی اطلاق می‌شود که بازتابی از انتظارات جامعه و هویت فرهنگی آن است و مولفه‌هایی مانند زبان، ادبیات، موسیقی، بازی‌ها، اسطوره‌ها، آیین‌ها و مناسک، آداب و رسوم، صنایع دستی و معماری را شامل می‌شود.

با این نگاه به تنوع اقوام در نهایت به ارزشمندتر شدن میراث معنوی منجر می‌شود، به سبب این‌که هر قومی متناسب با امکانات، زادبوم و شرایطی که در آن زندگی می‌کند، فرهنگ و آداب و رسوم خود را دارد و همین تنوع، گردشگری را از ابعاد مختلف ارزشمندتر و گرانبهاتر می‌کند. از همین دیدگاه هر قومی می‌تواند یک جاذبه باشد. ترکمن‌ها دنیای خاص خود را دارند و کردها نظام فرهنگی زیبای خود را، بلوچ‌ها آداب و رسوم خودشان را دارند و عرب‌های خوزستان نیز در جایگاه خود جذابیت‌های خودشان را دارد و به عبارتی همین تفاوت‌هاست که درنهایت مینیاتوری زیبا را ترسیم می‌کند و می‌تواند بررونق گردشگری بیفزاید.

صالحی در همین ارتباط به چمدان می‌گوید: به​عنوان مثال ما بسیاری اوقات هنگامی که تور اقوام برگزار می‌کنیم، تلاش می‌کنیم گردشگر هر چه بیشتر با آداب و رسوم، مراسم‌ مختلف از جمله عروسی، سازهای مورد استفاده، رقص‌های محلی و ریتم و شعرها و آهنگ‌ها آشنا شود. همچنین تمام تلاش ما این است که بتوانیم سبک زندگی اقوام مختلف را به مردم و گردشگران معرفی کنیم و تجربه هم نشان داده است در شرایطی که ما به درستی اطلاع‌رسانی می‌کنیم، مردم نیز از آشنایی با اقوام استقبال می‌کنند.

● آفت گردشگری اقوام

خرابی و از بین رفتن تنها به فرسایش قبر کوروش یا مستهلک شدن سنگ‌های فلان آثار تاریخی محدود نمی‌شود، همان‌طور که به تخریب چشمه‌های منحصر به فرد باداب سورت محدود نشده است و معلوم نیست که آیا تا سال آینده یا چند سال دیگر این چشمه‌ها می‌تواند باقی بماند یا به دلیل بی‌مبالاتی گردشگران از بین می‌رود و البته آفت تخریب و انقراض، گردشگری اقوام را نیز بی‌نصیب نگذاشته است.

صالحی که سابقه طولانی در عرصه گردشگری اقوام دارد، معتقد است: بسیاری از آداب و رسومی که ما تا همین چند سال پیش شاهد آن بودیم، روز به روز درحال کم‌رنگ شدن است.

وی با اشاره به تجربه خود در ارتباط با اقوام گیلک و تالش می‌گوید: خیلی از اوقات وقتی ما تور برگزار می‌کنیم، جامعه محلی اگر مراسمی مثل عروسی داشته باشد ما را دعوت می‌کند و گردشگران در این مراسم شرکت می‌کنند، اما اگر بخواهم در مقایسه با پنج سال پیش بگویم، بسیاری از آداب و رسوم کمرنگ‌تر شده است.

به​عنوان مثال، سازهای موسیقی‌ سنتی آنها کم شده است و بیشتر به سراغ ادوات موسیقی امروزی رفته‌اند، یا در ارتباط با سبک زندگی نیز ما تا چند سال پیش شاهد بودیم مردم دوغ و ماست و کره‌شان را در مشک طبیعی نگهداری می‌کردند، اما هم‌اکنون میزان استفاده از ظروف پلاستیکی در این مناطق بیشتر شده است.

● چالش‌های آشنایی با اقوام

هنگامی که صحبت از چالش و مشکل می‌شود، نکات زیادی برای بیان وجود دارد. به گفته صالحی، برگزاری تورهای اقوام با مشکلات زیادی روبه‌روست، به عنوان مثال به این دلیل که محل اقامت و اسکان بسیاری از اقوام در مناطقی قرار دارد که دسترسی به آن آسان نیست ـ و اتفاقا همان بهتر که دسترسی به این مناطق آسان نشود، چون هر قدر که آسان‌تر می‌شود، روند تغییرات و از بین رفتن فرهنگ بومی آنها نیز تسریع می‌شود ـ در این شرایط ما با مشکلات زیادی روبه‌رو هستیم، علاوه بر دسترسی جاده‌ای، مشکل اسکان و اقامت و تسهیلات رفاهی نیز داریم و باوجود همه این سختی‌ها علاقه‌مندان می‌پذیرند که با جامعه بومی پیوند بخورند، با آنها زندگی کنند و سبک زندگی آنها را تجربه کنند.

وی در پاسخ به سوال دیگری در ارتباط با تلاش آژانس‌ها برای برگزاری تورهای معطوف به تنوع فرهنگی نیز می‌گوید: وقتی که برگزاری این تورها تا این حد چالش‌برانگیز است و از سوی دیگر برگزاری تورهایی مانند کیش، اصفهان و شیراز با کمترین مشکل روبه‌روست، طبیعی است که آژانس‌ها به برگزاری این تورها رغبت زیادی نشان ندهند؛ ضمن این‌که فعالان این عرصه باید به جهت اقتصادی نیز محاسبات خاص خودشان را در نظر بگیرند.

صالحی در پاسخ به پرسش دیگری درباره استقبال مردم از گردشگری اقوام می‌گوید: تجربه به ما نشان داده است باوجود همه این مشکلات و محدودیت‌ها زمانی که ما بدرستی بتوانیم اطلاع‌رسانی کنیم و زمانی که به دقت بتوانیم با گردشگران ارتباط برقرار کنیم مردم از این تورها استقبال می‌کنند.

وی در پایان به ضعف جوامع بومی نیز اشاره می‌کند و می‌گوید: البته مشکل دیگری نیز برای توسعه گردشگری اقوام وجود دارد و آن‌هم نبود زیرساخت‌های لازم فرهنگی در جوامع بومی است. به عنوان مثال گردشگران از این‌که یک فرد بومی خودش راجع به آداب و رسوم و نحوه زندگی در آن منطقه صحبت کند، خیلی استقبال می‌کنند اما متاسفانه این توانمندی در این مناطق زیاد نیست یا در موارد دیگر، آثار و صنایع دستی مردم این بخش‌ها از ارزش زیادی برخوردار است و گردشگران علاقه زیادی به خرید آنها دارند، اما خود این افراد ارزش واقعی آن را نمی‌دانند و نمی‌توانند بدرستی آن را به گردشگران ارائه کنند و اگر گردشگری اقوام می‌خواهد پا بگیرد، باید این مشکلات را برطرف کرد.

● سفری از امروز تا فردا

گردشگری اقوام، سفر در اکنون است، زندگی امروز، اقوامی که اگر امروز به دیدارشان نشتابیم، فردا ما یا فرزندان‌مان باید در کتاب‌ها آن‌را بجوییم، بنابراین خوب است که فرصت را مغتنم بشماریم، زمستان سری به جنوب بزنیم، به سیستان و بلوچستان، به بوشهر که بهمنش بهار است؛ بهار در دامن زیبای اورامانات و چهارمحال و بختیاری را به نظاره بازی رنگ‌ها بنشینیم و در تابستان در میان خنکای تالش نسیم بهشت را نفس بکشیم و با اقوام خوب و مهربان ایران‌زمین زیبای‌مان آشنا شویم.

مریم چهاربالش