تاچریسم در معماری و شهرسازی

به راستی میراث «مارگارت تاچر» برای معماری و شهر چه بوده است آیا ما هنوز با اشباح, حالا سرگردان, برآمده از کنش های این سردمداران نئولیبرالیسم در حوزه شهری مواجهیم

به‌راستی میراث «مارگارت تاچر» برای معماری و شهر چه بوده است؟ آیا ما هنوز با اشباح، حالا سرگردان، برآمده از کنش‌های این سردمداران نئولیبرالیسم در حوزه شهری مواجهیم؟ آنچه از پی می‌آید، با قبول این گزاره که هرآنچه هست، چیزی نیست جز حاصل‌جمع پیامدهایش، بیشتر به دنبال برشمردن تبعات سیاست‌های مارگارت تاچر و تاثیرات پیدا و پنهان آنها بر معماری و شهرسازی است. دیوید هاروی، جغرافیدان، در کتاب «فضاهای امید» (۲۰۰۰) تکه‌کلام مارگارت تاچر: «هیچ بدیلی وجود ندارد» را تاکیدی موکد بر عدم وجود جایگزینی بر بازارِ آزاد نئولیبرال و جهانِ خصوصی‌سازی شده می‌خواند. همین باورهای عمیقا راستگرا و نومحافظه‌کارانه است که شهر را از آن فهم تاریخی‌اش به مثابه گستره‌ای با امکانات وسیع برای همْ رسشِ به لحاظ فضایی متعامل انسان‌ها خارج می‌سازد و آن را به ابزاری تبدیل می‌کند برای تسریع مالکیت خصوصی.

معماری نیز که تحت‌تاثیر ایده‌پردازی‌های یوتوپیاگراهای مدرن و تکنولوژی باوری همچون سانت الیا، لودویگ هیلبرزیمر، تونی گارنیه و لوکوربوزیه در قامت مونومنتالیسم، به‌شدت با شهر گره خورده بود، بر قرار این روحیه، بُعدی مالی به خود می‌گیرد و به‌عنوان تسریع‌کننده جریان سرمایه در جهان به‌شدت در حال کوتاه و کوچک شدن به نقش‌آفرینی می‌پردازد.

کنش منتهی به تحقق این باورها از سوی رونالد ریگان، مارگارت تاچر و دیگر طلیعه‌داران نئولیبرالیسم به سیاستگذاری‌هایی منتج می‌شوند که هم بعد فضایی دارند و هم بعد آموزشی و هم بر معماری و هم بر شهرسازی تاثیر می‌گذارند. این سیاست‌های فضایی در بعد عمومی موجبات حذف یا به حاشیه‌راندن تامین مسکن عمومی از اولویت‌های دولت و خصوصی‌سازی آن را فراهم می‌آورند و موجب می‌شوند بخش عظیمی از لایه‌های با درآمد پایین و قسمی از طبقات متوسط، دیگر نتوانند در مراکز شهرها زندگی کنند. این روند، بازْآرایی لایه‌های متشکله چشم‌انداز یا منظر در فهم تاریخی‌اش دامن زده، سبب تهی شدن این مفهوم از لایه‌های اجتماعی، فرهنگی و انسان‌شناسی می‌شوند و به عوض تغلیظ بُعدِ زیبایی‌شناسانه آن و عملا تبدیل بافت یا بستر به جولانگاهی بی‌دفاع و خنثی برای معماری روی دادْگون را نشانه می‌روند.

گویی مارگارت تاچر و رونالد ریگان، بهشتی می‌آرایند برای ایده‌های ضدبرنامه‌ریزانی همچون فون هایک و میلتون فریدمن که برنامه را عملا از تبعات منحوس دولتِ بزرگ می‌خوانند و مناسبات خودْسامان‌دهنده سرمایه را تنها بدیل ممکن برای برنامه می‌بینند، موزه گگنهایم بیلبائو اثر فرانک‌گری (۱۹۹۷) و تمسک فزاینده به بیلبائو افکت پی‌آیند آن در مقیاسی جهانی ثمره همین روحیه در برخورد با مساله هویت و بافت شهری است. همین روحیه تقلیلگرایانه در مواجهه با بافت به حوزه سیاست‌های آموزشی معماری و شهرسازی نیز نفوذ می‌کند و تغییر بنیادین در سرفصل دروس آموزش معماری را به نطفه می‌نشیند، دروس طراحی مسکن انبوه و عمومی از سرفصل آموزشی حذف و بر طراحی برج، کاربری‌های خدماتی و فرهنگی همچون موزه و کاربری‌های اداری و تجاری همچون مراکز تجاری شهری تاکید بیشتری می‌شود، در یک‌کلام سیاست‌های نومحافظه‌کارانه با رویکردی تاریخی غالبا کلاسیک دل به آفرینش فرم می‌بندد.

یکی از محصولات مستخرج این فهم التقاطی و زیبایی‌شناسانه، پست‌مدرنیسم است؛ مکتبی دردْخوانِ سرمایه‌داری که از معماری پست‌مدرن در قامت کاتالیزوری برای ترویج فرهنگ مصرفی در شهر استفاده می‌کند. به موازات این ایسم زایی پسا دهه هفتادی، سیستم نشانه‌شناسی خودمحوری که با رویکرد نفی مدرنیسم روی در سبک‌های عمیقا تئوریکی همچون دیکانستراکشن و پساساختارگرایی می‌کشد را نیز می‌توان از دیگر تبعات تقلیل معماری به نظریه دانست، روندی که عملا به فرمالیسمی ختم می‌شود، شکل‌گرفته بر پایه زبان‌محوری‌ساختاری و معماری را به کنشی برآمده از نشانه‌ها، مقید می‌سازد، خانه‌های پیتر آیزنمن مخصوصا خانه شماره شش (۱۹۷۵) او در قامت یک نمایشگاهِ نظریه در وجه کالبدی‌اش، می‌تواند نمود واضح و بی‌تعارف این تفسیر از معماری باشد.

آرش بصیرت