آگاهی و تفکر لوازم دفع

شایعه به دلیل پیوند با انسان پدیده ای اجتماعی است که در تمام جوامع انسانی متداول است و تصور جامعه بدون وجود شایعه امری محال به نظر می رسد

شایعه به دلیل پیوند با انسان پدیده ای اجتماعی است که در تمام جوامع انسانی متداول است و تصور جامعه بدون وجود شایعه امری محال به نظر می رسد...

● مفهوم شایعه و ویژگی های آن

شایعه خبری از نوع ابتدایی ترین خبرهاست که بر پایه هیاهویی بی اساس پدید می آید. شایعه انتقال پیام و خبر از طریق شفاهی است بی آنکه منبع آن شناخته شود بنابراین خبری است از هر جهت غیردقیق، ناموثق و ناقص. از نقطه نظر مذهبی شایعه معمولا مجموعه ای از غیبت، بهتان و گاه دشنام است که براساس نص صریح احکام اسلامی تصدیق هر یک از موارد فوق و یا سکوت و عدم مقابله با شایعه در حقیقت نوعی مشارکت در جرم و دوستی با مجرم اولیه و از گناهان کبیره محسوب می شود.

شایعه بیان نگرانی ها و اضطراب های بخشی از مردم در برابر فریب اطلاعاتی است. شایعه در ردیف پیامهایی است که برای تحریک هیجانی، ترس را فریاد می کشد. شایعه کسی را قانع نمی کند، چیزی را به زبان می آورد که عموم حاضرند آن را باور کنند. شایعه گرچه با شواهد پشتیبانی نمی شود با این حال گسترش می یابد، چون مردمی که آن را می شنوند بازگو می کنند. فرد فقط وقتی شایعه را تکرار می کند که بعضی از نیازهای او بدین وسیله برآورده شود. هنگامی که شایعه به سرعت و در سطح گسترده ای منتشر می شود بدین معنی که در میان مردمی که آن را تکرار می کنند نفرت، ترس و یا امید گسترش یافته است. حتی مردمی که به شایعه اعتقاد ندارند آن را بازگو می کنند زیرا بدین وسیله، امکانی برای بروز هیجانات خود که در غیر این صورت باید سرکوب شود پیدا می کنند.

براساس پژوهش های انجام شده در شایعات از هر نوع که باشد دو فرآیند آشکار وجود دارد:

¤فرآیند تعدیل (به جزییات تبدیل شدن) که معنای آن تحویل و تبدیل به جزییات است.

¤برجسته سازی است که این امر در مواردی آشکار می شود که اگر جزییات خاصی از بین برود بر روی جزییات دیگر تأکید بیشتری به عمل می آید. وقتی داستانی در محله یا شهری به صورت شایعه انتشار یافت، در جریان انتقال خود از فردی به فرد دیگر دچار دگرگونی و تغییرات اساسی می شود و در پایان به شکلی بازگو می گردد که هیچ گونه شباهتی به اصل داستان نداشته و بدین ترتیب هدف داستانسرای شایعه ساز تحقق نمی یابد. در فرآیند برجسته سازی بخشی از محتوای داستان نسبت به بخش دیگر بزرگتر می شود و مورد تأکید بیشتری قرارمی گیرد.

می توان افسانه ها را به عنوان شایعه استحکام یافته تعریف کنیم. افسانه خبر شنیده ای است که از دوامی غیرمعمول برخوردار است و در پی مسابقه ای از تحریف و دگرگونی دیگر در اثر انتقال از یک نسل به نسل دیگر تغییر نمی یابد. شایعه در گذشته باقی نمی ماند، فاصله زمان و مکان را برمی دارد و آهنگ و ریتم جدیدی به خود می گیرد. فرآیند جدا ماندن شایعه منطقی است. بتدریج که از واقعه دور می شویم شایعه مانند هر چیز دیگر ارزش خود را از دست می دهد.

● ویژگیهای شایعه و چگونگی پیدایش آن

▪ منبع نامشخص

▪ مخاطبان ناهمگون و پراکنده

▪ مجراهای انتقال رسمی و غیررسمی

▪ شبکه های پخش ناپایدار و زودگذر

▪ سرعت شگفت انگیز

▪ محتوای تازه و به روز

▪ بده بستان جمعی

▪ هزینه اندک

▪ قابلیت پذیرش بسیار

▪ ناموثق ترین نوع خبر

▪ ابزاری برابر مقابله با محرومیت

▪ قابلیت کنترل بسیار دشوار

▪ نوعی فرافکنی

▪ تولید ساده

▪ بازتاب غیرقابل پیش بینی

▪ مبارزه با آن پیچیده است.

▪ بدون هرگونه احساس گناه

اما شایعه چگونه به وجود آمد. امپراتورهای رم باستان، چنان دچار بلای شایعه شده بودند که عده ای را به عنوان قراولان شایعه به کار گمارده بودند (به عنوان خبرین). وظیفه این افراد رفتن به میان مردم و گزارش کردن شنیده های خود به قصر امپراتور بود. ماجراهای روزمره ای که به این صورت به قصر می رسید محک خوبی برای سنجش افکار عمومی بود.

در یونان باستان «توسیدید» ضمن نقل واقعه طاعون آتن به ذکر رواج شایعات می پردازد. از جمله اینکه شایعه شده بود چاهها به سم آلوده شده اند. «ویرژیل» شاعر رومی یک قرن قبل از میلاد مسیح این واقعه را به صورت دراماتیک وصف کرده است. او می گوید شایعه پیام آور اشتباه و شر و پیک حقیقت و تیزپاترین بلاهاست که در دلها وحشت افکنده و در حین انتشار قدرت می گیرد.

این پدیده در گذشته به هنگام بحرانهای عمومی از قبیل جنگ، قحطی و حوادث طبیعی و بروز بیماریهای واگیر رواج می یافت. اما با وقوع انقلاب صنعتی در اروپا شایعه بیشتر به قلمرو سیاسی، اجتماعی و اقتصادی گام نهاد و به طور مستقیم به امور روزمره و عینی حیات اجتماعی پیوند خورد.

● علل شایعه درگذشته و حال

▪ وجود یک رخداد مهم در جامعه

▪ وجود ابهام در موضوع موردنظر که این امر می تواند ناشی از عدم وجود اخبار موثق در مورد یک حادثه مهم باشد. این درجوامعی اتفاق می افتد که سیستم انتقال اخبار و اطلاعات در اثر وجود سانسور فعالیت درستی نداشته باشد.

● ارضای نیاز و محرومیت:

در واقع می توانیم بگوییم که شایعه نوعی مکانیسم جبرانی کاذب ناکامی و سرخوردگی است که شایعه پردازان از طریق آن بسیاری از نیازهای درونی خود را به بیرون منعکس می کنند و بدین ترتیب از شدت فشارهای درونی خود کاسته و در کوتاه مدت به آرامش نسبی می رسند.

شایعه سازان برای کار خود توجیهاتی دارند که عبارتند از:

▪ ایجاد بدبینی نسبت به نظام و مسئولان یک جامعه

▪ افزایش اضطراب و نگرانی در مردم

▪ ترور شخصیت

▪ ایجاد فضای ناسالم اجتماعی

▪ ایجاد تقابل و صف بندی میان قشرهای مختلف مردم

▪ ایجاد وجاهت اجتماعی

در مواردی شایعه به انتقال دهنده نوعی اعتبار می بخشد و او را هرچند به صورت ظاهری و موقتی صاحب موقعیت اجتماعی می کند زیرا با اینکه هیچ کسی نمی داند منبع اولیه پیام چه کسی بوده با این حال انتقال دهنده شایعه چنین وانمود می کند که خبر را خود از یک منبع مهم و با نفوذ کسب کرده است.

▪ اطمینان آفرینی و حمایت عاطفی:

بازگو کردن شایعه ممکن است تنش گوینده را با شریک کردن دیگران در تحمل آن کاهش دهد.

▪ فرافکنی:

فرد ممکن است بدین سبب شایعه را بازگو کند که بخواهد از ترس ها، آرزوها و خصومت هایی که احتمالا از وجود آنها در خود آگاه نیست رهایی یابد.

▪ پرخاشگری:

ممکن است فرد به منظور صدمه زدن به افراد دیگر شایعه را انتقال دهد. شاید او قصد تهمت زدن، غیبت کردن و سپربلا قرار دادن دیگران را داشته باشد.

▪ پیشکش کردن مطالب خوشایند:

شایعه ممکن است به منظور خود شیرینی نزد شنونده و یا ارایه اخبار خوشایند بازگو شود.

در آمادگی پذیرش شایعه تفاوت های فردی و اجتماعی و فرهنگی دخالت دارند. افرادی که از لحاظ اعتماد به نفس در سطح پایین تری قرار دارند و همچنین افراد کم سواد که از حوادث و اتفاقات پیرامونی خود بی خبرند، بیشتر تحت تأثیر شایعه قرار می گیرند. افرادی که از سلامت روانی بیشتری برخوردارند نسبت به افرادی که فاقد این ویژگی هستند کمتر شایعات را می پذیرند.

یک شایعه سرعت چشمگیری دارد. چنانکه بنابر محاسبه ای، سرعت آن را معادل ۶۰۰ کیلومتر در یک ساعت تخمین می زنند. شایعات به دلیل گیرایی و کششی که دارند همواره سریع تر از خود شایعه ساز و با سرعتی باورنکردنی در جامعه حرکت می کنند.

راه های خنثی کردن شایعه نیز عبارتند از:

ـ حضور مسئولان در میان مردم

ـ پرهیز از شعارهای بدون عمل

ـ ارایه به موقع خبر و پرهیز از وجود سانسور در اطلاع رسانی

ـ ارایه یک تحلیل و جمع بندی مشخص از شرایط حاکم بر کشور و در میان گذاشتن واقعیات و مشکلات با مردم.

در روزهای اخیر شایعات سیاسی به داغ ترین نوع شایعات تبدیل شد. کسانی که آگاهی کمتری داشتند زودتر شایعات را باور کردند. سوار شدن افراد بر موج احساسات و ایجاد فضای هیجانی به گسترش و باورپذیری شایعات کمک کرد. اگر سطح آگاهی های مردم افزایش یابد و مردم به تفکر عادت کنند آنگاه هرچیزی را به سرعت نمی پذیرند و روی آن تأمل می کنند.