یــزد شهر موزه معماری

انسان, طبیعت و موزه سه ضلع مثلث علم نوپای موزه داری را تشکیل می دهند

انسان، طبیعت و موزه سه ضلع مثلث علم نوپای موزه‌داری را تشکیل می‌دهند. استان یزد در فلات مرکزی ایران، با مساحتی در حدود ۱۳۱۵۷۵ کیلومترمربع، چهارمین استان به لحاظ وسعت در کشور است و شــهرستان یزد با وسعت ۲۴۹۱ کیلومتر مربع به عنوان مرکز استان به شمار می‌رود.

استان یزد جزئی از فلات مرکزی ایران است و کویرهای ایران نیز عمدتاً در این فلات جای دارند به همین جهت این استان از نظر پستی و بلندی دارای تنوع است.

استان یزد از سرزمین‌های قدیمی و تاریخی و دارای میراث درخشانی از فرهنگ و تمدن کهن و ادوار مختلف تاریخی با قدمت ۳۰۰۰ ساله است. این استان در میان ایالت‌های قدیمی و بزرگ پارس، اصفهان، کرمان و خراسان قرار داشته و از معابر و گذرگاه‌های مهم در ادوار تاریخی محسوب می‌شده است. استان یزد به دلیل سخت گذر بودن راه‌ها و محدودیت منابع آبی و غیره، از درگیری‌ها و جنگ‌های سیاسی تاریخ کشور ایمن بوده و مانعی عمده در تسخیر این منطقه توسط بعضی از حکومت‌های بزرگ و کوچک حاشیه و پیرامون این منطقه در طول تاریخ بوده است.

از مظاهر فرهنگ مادی و معنوی که مردم این خطه از خود به جای گذاشته‌اند، نشانه‌هایی از مهر و آناهیتا، زندان اسکندر، برج و بارو و کهن دژهای بزرگ و عظیم، پناهگاه‌های متعدد موبدان و سران ساسانی و ابنیه و یادگارهای بعد از اسلام نظیر مساجد و امامزاده‌ها و مزارها و نشانگر فرهنگ و تمدن نیاکان مردم این منطقه چه قبل و چه بعد از دوره اسلامی است.

شهر یزد دارای ۷۰۰ هکتار بافت تاریخی است، بنای آن را گاه به اسکندر مقدونی و گاه به یزدگرد نسبت می‌دهند. اما در افسانه‌ها بناکننده این شهر را «ضحاک» می‌دانند. چنانچه به نقل از معین‌الدین نطنزی آورده‌اند که خطه یزد را ضحاک ساخت و آن را زندان ضحاک خواند. به هــر حال نمی‌توان منکر تاریخ بیش از دوهزار و پانصد ساله این شهر شد، چرا که آتش آتشگاه یزد در حدود ۲۵۰۰ سال است که به خاموشی نرفته است.

پژوهشگران بافت یزد را یکی از چهار کانون عمده مدنیت در زمان ماد در حوزه شرق ایران دانسته‌اند. در آن هنگام، این شهر در مسیر شاهراه باستانی ری ـ کرمان و پارس ـ خراسان قرار داشت و آن را از سرزمین‌های دوردست ماد می‌دانستند. اولین توسعه جدی شهر در زمان آل‌بویه در سمت جنوب شرقی و با حصارکشی بود و در این زمان مرکزیت شهر مسجد قرار داده شد. در دوران آل مظفر توسعه به سمت جنوب غربی برده شد و هفت دروازه به دیواره‌های جدید شهر افزوده شد. در دوران تیموری مرکزیت شهر میدان و حسینیه امیر چخماق قرار داده شد و توسعه شهر از شرق انجام گرفت یزد امروز به صورت یک شهر توریستی مورد نظر کارشناسان و خاورشناسان قرار دارد و به علت قرار گرفتن بر سر راه بندرعباس و جزایر خلیج فارس، شهر یزد حالت صادرات و وارداتی پیدا کرده و یکی از پایگاه‌های اقتصادی کشور شده است. همچنین وجود میراث فرهنگی با ارزش در یزد بر اهمیت بیشتر این شهر می‌افزاید.

● خصوصیات معماری

از ویژگی‌های بافت یزد حفاظت تمامی معابر، حیاط‌ها و ساختمان‌ها در برابر عوامل جوی و به خصوص باد است. همچنین از باد و آفتاب با روش‌هایی چون بادگیر و هور نورها به بهترین شکل ممکن استفاده می‌شود.

بافت در این فضاها، به هم فشرده و متصل است و کوچه‌ها باریک و نسبتاً طولانی و در مسیر یک خط شکسته‌اند، کوچه‌ها گاه مسقف و یا دارای ساباط هستند. تمامی فضاهای شهری در این بافت‌ها محفوظ‌اند تا بتوانند انسان را از گزند باد و آفتاب برهانند. کوچه‌های کم عرض با دیوارهای بلند در کنار کوچه‌ها ایجاد سایه می‌کنند و عابرین را از گزند آفتاب در امان نگه می‌دارند. همچنین به دلیل پیچ در پیچ بودن این کوچه‌ها، باد در آنها شکسته می‌شود و عابران از گزند بادهای موسمی آزار کمتری می‌بینند.

در شهر یزد تمامی بناها به جز حمام دارای حیاط مرکزی‌اند، حیاط در وسط ساختمان به همراه حوض و باغچه است و این دو عامل باعث افزایش رطوبت نسبی در آن ناحیه و در نتیجه خنک شدن محیط می‌شود. همچنین به منظور خنک شدن اتاق‌ها درب‌های تمامی اتاق‌ها نیز به سمت حیاط باز می‌شود. وجود حیاط مرکزی یک راه مقابله با طوفان شن و سرمای زمستان نیز هست.

از دیگر خصوصیات بناهای بومی یزد، استفاده از مصالح با ظرفیت حرارتی بالا و به کارگیری دیواره‌های ضخیم است. سطوح خارجی بناها نیز اغلب با سفیدکاری پوشانده می‌شوند تا اثر تابش آفتاب بر آنها کاهش یابد. بخشی از ساختمان در داخل زمین قرار می‌گیرد تا تبادل حرارت بین داخل و خارج بنا کاهش یابد و نوسان درجه حرارت کمتر شود، لذا کف خانه کمی از حیاط پایین‌تر است و سقف‌ها کمی بلندتر شده‌اند.

به طور کلی می‌توان گفت که ساختمان‌های سنتی، برخلاف اغلب ساختمان‌های امروزی، در ستیز با شرایط طبیعی نبوده، بلکه با استفاده مناسب از این شرایط، در یک همزیستی و بهره‌وری منطقی در بطن طبیعت قرار داشته‌اند. بنابراین کلیات بافت شهری یزد را در این موارد می‌توان خلاصه کرد:

۱) بافت شهری بسیار متراکم و فشرده است.

۲) فضاهای شهری کاملاً محصور است.

۳) کوچه‌ها باریک، نامنظم و اغلب پوشیده‌اند.

۴) ساختمان‌ها متصل و بدون فاصله‌اند.

۵) نحوه استقرار مجموعه‌های زیستی براساس جهت نورآفتاب و باد هستند.

● محاسن بافت تاریخی یزد

یکی از دستاوردهای مهم معماری سنتی، تطبیق و فراهم کردن محیط مناسب زندگی در مناطق خشک و بی‌آب و علف نظیر شهر یزد است که در سطور گذشته به آن پرداخته شد.

موقعیت بخش قدیمی در کل شهر برتر از نقاط دیگر شهر است، چرا که زیرساخت‌های شهری از قبیل شبکه لوله‌کشی آب، برق‌رسانی، تلفن و غیره در این بخش کاملاً تامین شده و زندگی در بخش قدیمی شهر از این جهات مناسب‌تر، کم هزینه‌تر و راحت‌تر از بخش‌های جدید شهر است.

از دیگر ویژگی‌های مثبت بافت قدیمی یزد می‌توان، به سکونت چند نسل پی‌درپی هر خانواده در یک محله اشاره کرد که این عامل منجر به آشنایی اهالی با یکدیگر و وجود حس همکاری و همیاری در محلات و ایجاد امنیت در هر محله می‌شود. در ضمن نزدیکی مناطق قدیمی شهر به دستگاه های انتظامی و شهربانی و بازار و خیابان‌های اصلی و مرکزی شهر از دیگر امتیازات آن محسوب می‌شود.

‌● معایب بافت تاریخی یزد

از عمده مشکلات و عوامل نامناسب در بافت های قدیمی شهر یزد می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

- کمبود مسیر مناسب سواره‌رو در اکثر مناطق و مشکلات ناشی از آن مانند دشواری ارائه خدمات شهری اضطراری مانند آتش‌نشانی، اورژانس، حمل‌ونقل عمومی و حمل بار و...

- کمبود تسهیلات و تجهیزات شهری و خدماتی مانند زمین ورزش عمومی، پارک و فضای سبز، درمانـــگاه و واحدهای تجاری.

- وجود بخش‌های مخروبه که اغلب به شکل محل انباشت نخاله ساختمانی و زباله درآمده‌‌اند و همچنین خطر ریزش دیواره‌های گلی فرسوده آنها نیز وجود دارد.

- مشکلات سکونتی در این مناطق که به دلیل قدمت زیاد و فرسودگی ساختمان و نبود استحکام آنها در برابر عوامل مخرب طبیعی، جنگ‌ها، بالا بودن هزینه تعمیر و نگهداری این بناها و همچنین مشکلات موجود در نوسازی و بهسازی این بناها که اغلب به دلیل ضوابط و مقررات گاه دست و پاگیر و نابجای سازمان‌های مسئول به وجود می‌آیند.

- وجود آسیب‌های فرهنگی و اجتماعی که به دلیل طرز تلقی عموم و به خصوص نسل جوان در مناطق قدیمی به وجود آمده است، چرا که به تصور بسیاری بخش قدیمی شهر بخش فقیرنشین بوده و دارای شأن و منزلت اجتماعی نیست و جوابگوی نیازهای روانی و مادی زندگی امروز نبوده و زندگی در آن غیرقابل قبول است.

● عناصر و اجزا در خانه‌های سنتی یزد و ارتباط آنها با هم

عناصر معماری خانه‌های یزد شامل اندرونی و بیرونی است. از قسمت کوچه که به خانه می‌رسی «دربند» یا محل استراحت مسافر و یا انتظار مراجعه‌کننده قرار دارد. بعد از گشایش در به «هشتی» می‌رسیم که اندرونی و بیرونی را از هم جدا می‌کند و هر یک با راهرویی به حیاط مرکزی اندرونی یا بیرونی می‌رسد. «بیرونی» شامل تالارهایی با اتاق‌های متعدد و اتاق ویژه پنج دری است، امّا «اندرونی» شامل تالار با اتاق‌های متعدد و اتاق پنج‌دری و طبنی (طنابی) است که به آشپزخانه و پستو راه دارد. حیاط در این خانه‌ها همگی در قسمت آفتابگیر ساختمان است و درب جلو ساختمان به طرف جنوب قرار دارد. درب قسمت بیرونی مستقیماً به هشتی باز می‌شود، اما برای رسیدن به قسمت اندرونی ما باید از دالان باریک و پرپیچ و خمی عبور کرد که این عامل مانع از آن می‌شود که اهالی خانه از هشتی دید مستقیم داشته باشند.

موضوع ارتباط با طبیعت و برخورد و هماهنگی با آن، کوچ داخلی در خانه را به همراه داشته است. براین اساس فضاهای خانه به بخش تابستان‌نشین و زمستان‌نشین نیز تقسیم شده است. قسمت تابستان نشین و فضاهایی مثل زیرزمین، تالار، خوضخانه، پایاب و طبنی را شامل می‌شود. قسمت زمستان‌نشین فضاهایی مثل طهرانی، سه‌دری، پنج‌دری، بالاخانه و کرسی خانه را شامل می‌شود. بخش تابستان‌نشین خانه در جبهه شرقی و فضاهای زمستانی در جبهه مقابل و غربی ساخته شده‌‌اند. معمولاً در جبهه شرقی به دلیل تابش نور غرب، طاقها و ایوان‌های کوچک ردیف‌بندی می‌شوند.

عنصر مهم درخانه‌های سنتی یزد بادگیر است. عملکرد بادگیر به این صورت است که باد مطلوب را می‌گیرد و آن را به داخل اتاق‌های اصلی بنا، آب انبار و یا سرداب هدایت می‌کند و به این ترتیب باد مطلوب وارد بخش‌های مختلف بنا شده و باعث تهویه و خنکی آن می‌شود.

بادگیرها معمولاً یک طرفه، چهار طرفه و یا هشت‌طرفه‌‌اند، اما در شهر یزد تمامی بادگیرها مرتفع و چهار طرفه یا هشت طرفه هستند، زیرا شهر یزد، بین دو رشته کوه قرار گرفته و بادهای کویری کمتر جریان دارند و می‌توان بادگیرهای مرتفع چند طرفه ساخت. بادگیرهای چهار و هشت طرفه دارای ارتفاع بیشتری هستند.

بعضی از بادگیرها فقط از طریق جابجایی هوا (convection) داخل بنا را خنک می‌کنند و بعضی دیگر هم از طریق جابجایی هوا و هم از طریق تبخیر (Evaporation) این عمل را انجام می‌دهند، به این صورت که جریان هوا پس از ورود به داخل ساختمان از روی یک حوض سنگی کوچک و فواره رد وسپس به دیگر قسمت‌های ساختمان هدایت می‌شود. در مناطق گرم و خشک مرکزی ایران، به دلیل خشکی هوا، آب سریعتر تبخیر می‌شود وعلاوه بر ایجاد برودت در محیط، افزایش رطوبت نسبی هوا را نیز درپی دارد. درنتیجه گرما و خشکی بیش از حد هوا را کاهش می‌دهد و محیطی مطبوع برای ساکنان ساختمان ایجاد می‌کند.

از خصوصیات دیگر بادگیرها، می‌توان از اثر «دودکشی» آن نام برد. در مواقعی که باد جریان نداشته باشد، هوای گرم داخل بنا به بالا می‌رود و از طریق بادگیر به خارج بنا هدایت و بدین ترتیب کماکان یک جریان هوا در داخل ساختمان برقرار می‌شود هرچند که شدت آن کمتر ازمواقعی است که باد در محیط خارج جریان دارد.از آنجا که معماری عصاره خصوصیات هرجامعه است بنابراین به گونه‌ای اجتناب ناپذیر از فرهنگ خود الهام می‌گیرد و در عین حال باید مسیرهای تحول و تکامل خود را با تکیه بر علم و معرفت روز و با بهره‌گیری از کانون‌های اطلاع‌رسانی و ابزارهای رایانه‌ای با هوشمندی و سرعت طی کند. بدیهی است که مطالعه و توجه به این معماری اصیل و دیرینه به منزله تکرار و تقلید آن نیست.

● ویژگی‌های معماری معطوف به گذشته

بخشی از معماری معاصر ایران که به میراث معماری گذشته توجه داشته است دو نکته اصلی را نشان می‌دهد:

۱) معماری معاصر ایران در بخش عمده خود همواره دغدغه تاریخ معماری ایران را داشته و تلاش‌هایی را در جهت پیوند به معماری گذشته و تداوم آن به عمل آورده است.

۲) توجه معماری معاصر ایران به معماری گذشته بسیار سطحی و ظاهری بوده و توجه عمیق به روح کلی و همچنین اصول و مبانی آن و به کارگیری این اصول و به خصوص تکامل آن را چندان در خود نداشته است.

به طور کلی می‌توان گفت که هدف از ضوابط و مقررات معماری و شهرسازی هرچه باشد، باید بپذیریم که اعمال آنها منجر به خروج معماری و هویت شهری از کالبد شهر شده است و بافت‌های جدید و حومه‌ای یزد، بهترین گواه این مدعا هستند.

● طرح‌های پیشنهادی

مهمترین هدف موزه در پیش گرفتن کارکردهایی با استفاده از انواع شیوه‌های نمایش و آموزش در جهت معرفی و بیان ویژگی‌ها، خصوصیات، محاسن و معایب معماری سنتی و معاصر یزد همچنین چگونگی اضمحلال معماری مبتنی و جایگزینی نامناسب آن به وسیله معماری معاصر به منظور القاء حس اعتدال و میانه‌روی دو گرایش است. و نیز برداشتن گامی اساسی در بهبود محیط کالبدی یک شهر تاریخی که مردم در آن زندگی می‌کنند (و نه حفظ یک شهر موزه‌ای که نباید به آن دست زد و در آن صرفاً به مرمت چند بنای تاریخی پرداخت) و گسترش و اشاعه خانه‌هایی ملهم از اصول معماری گذشته و ترکیب مناسب و هوشمندانه آن با نیازها و امکانات امروز و دستیابی به تغییری منطقی در بافت‌های قدیمی است.

باتوجه به اهداف ذکر شده، برای تحقق این اهداف می‌توان ساختارها و راهکارهای متفاوتی را درنظر گرفت، از جمله:

ـ احداث موزه به صورت کاملاً مجازی (موزه‌ی اینترنتی) که تمامی مقالات، تحقیقات و بررسی‌های به عمل آمده در این زمینه به صورت الکترونیکی در اختیار کاربران قرار گیرد.

ـ احداث موزه به صورت متعارف و معمول متشکل از بخش‌های مختلف از جمله تالارهای نمایشی، بخش اداری، آموزشی.

ـ ساخت موزه به صورت کاملا ً محدود که فقط از طریق تالارهای سمعی و بصری و با برگزاری سمینارهای آموزشی و تخصصی مرتبط با موزه و با نمایش فیلم‌های مرتبط با موزه نقش خود را ایفا کند.

ـ احداث موزه به صورت «رکوموزه» در شهر یزد که دارای تورهای بازدید و راهنمایان مجرب باشد.

باتوجه به شرایط محیطی، اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی شهر یزد و نظریه گستردگی، اهمیت وجودی، نقش، اهداف و عملکرد چنین موزه‌ای به منظور احداث آن و تحقق صحیح تمامی اهداف موزه، روشی ملهم و مرکب از روش‌های برشمرده در بالا را اتخاذ کرد که در آن علاوه بر معماری و بافت‌های تاریخی و سنتی، چرایی و چگونگی روابط اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی مرتبط با آن، در گذر تاریخ نیز مدنظر و توجه قرار گیرد.

پیشنهاد جامع در این زمینه، می‌تواند انتخاب بافتی تاریخی یا بخشی از آن به عنوان مجموعه موزه باشد که این بافت دارای عناصر گوناگونی نظیر: آب‌انبار، یخچال، خانه‌های مسکونی، کارگاه‌های ریسندگی، صباغی و اماکن مذهبی مانند حسینیه و مسجد، بازارچه و امثال اینها باشد.بعد از گزینش و انتخاب بافت مناسب باید به مرمت،‌ احیا و نوسازی عناصر آن و همچنین کل بافت مورد نظر طبق اصول و مبانی مرمت پرداخت و از هر کدام از این عناصر به عنوان بخشی از موزه،‌ استفاده‌ای خاص در جهت تحقق اهداف موزه کرد.حتی می‌توان در این بافت به ساخت اماکن و فضاهای موردنیاز با تلفیق معماری معاصر و اصول و عناصر معماری سنتی به گونه‌ای که جوابگوی نیازهای موردنظر و دارای تسهیلات لازم باشد پرداخت و از آنها به عنوان بخش‌هایی از موزه استفاده کرد.

● جزئیات ساختار و عملکرد موزه

از آنجا که در طرح پیشنهادی، با توجه به محدوده اهداف و گستردگی پهنه فعالیت موزه، پیشنهاد شد که قسمتی از بافت تاریخی به موزه تبدیل شود، لذا محدوده ساختمانی برای موزه در بافت مورد نظر وجود نداشته و هر بنایی اعم از عمومی و خصوصی در بافت را شامل می‌شود.

فضای فیزیکی چنین موزه‌ای نیز همچون دیگر موزه‌ها شامل قسمت‌های مختلفی مانند محل و ساختمان موزه، بخش معرفی و امانت اشیا، تالارهای نمایش آثار، مراکز جنبی موزه همچون مراکز خدماتی، رفاهی و تفریحی، سالن‌های سمعی و بصری، بخش اداری و تأسیسات و روابط عمومی است.

از آنجایی که شرح وظایف و استانداردهای هر یک از این قسمت‌ها در این مقال نمی‌گنجد، در اینجا فقط به ذکر نکات مهمی که در بخش‌هایی از این موزه، حتماً باید مورد توجه قرار گیرد، می‌پردازیم:

ـ باتوجه به وسعت چنین موزه‌ای، مشکل تمرکز مدیریتی بین قسمت‌های مختلف آن را می‌توان به مدد تجهیزات الکترونیک مدار بسته و مکانیزاسیون اداری برقرار کرد.

ـ وجود بخش معرفی (Plesetation) و امانت اشیاء از ملزومات هر موزه است. هدف قسمت معرفی در موزه این است که تعریفی کلی از بخش‌های مختلف موزه به بازدیدکننده ارائه و ترتیب و نحوه بازدید و اهداف و دستاوردهای موزه بیان شود، به این ترتیب آمادگی ذهنی و اشتیاق بیشتری در فرد برای بازدید از موزه فراهم می‌آید.

باتوجه به اینکه فضای فیزیکی موزه، بافتی تاریخی و گسترده و وسیع است، بسته به موقعیت قرارگیری آن در شهر، احتمالاً دارای چند ورودی خواهد بود. از این رو بخش معرفی و امانت اشیا از ضروریات این موزه محسوب می‌شود و در تحقق اهداف موزه می‌تواند نقش مهمی را ایفا کند، بنابراین لازم است که در ابتدای هر یک از ورودی‌ها مکانی برای آن درنظر گرفته شود.

به این ترتیب بازدیدکنندگان با به امانت گذاشتن وسایل غیرضروری خود در آن، بازدیدی دلنشین و لذت‌بخش را در این موزه گسترده که زمان بیشتری را برای بازدید می‌طلبد، تجربه خواهند کرد.

ـ کاملاً روشن است که تالارهای نمایش در این موزه، متعدد و به فراخور منطقه در مورد موضوعات گوناگونی چون بناهای شاخص و شیوه‌های معماری، شخصیت‌های برجسته علمی، اجتماعی، سیاسی و معرفی خدمات آنها، نمادهای فرهنگی و... باشد. علاوه بر این، در چنین موزه‌ای، آداب و رسوم و فرهنگ عامیانه و فراموش شده مردم منطقه به صورت غیرملموس به نمایش در خواهد آمد.

ـ همچنین در چنین موزه‌ای می‌توان با ایجاد مراکز آموزشی مانند کارگاه‌های سنتی کاشیکاری، بافندگی، قالی‌بافی، هم فعالیت‌های اقتصادی سنتی را به نمایش گذاشت و هم نیروهای متخصص جایگزینی را تربیت کرد که باعث تداوم فعالیت‌های اقتصادی سنتی باشند.

ـ در مورد کتابخانه و پارکینگ نیز بهترین گزینه ایجاد فضایی متناسب و امروزی همراه با حفظ استانداردهای چنین مکان‌هایی است و برای ساخت آنها می‌توان از مناطقی که بافت دچار تخریب کلی مانند باغهای خشک شده یا بناهایی که آوار شده‌اند استفاده کرد. البته بهتر است که محل پارکینگ در حومه قرار گیرد.

ـ باتوجه به وسعت بالای این موزه و گستره وسیع فعالیت‌ها و کثرت کارکنان آن، وسعت بخش اداری چنین موزه‌ای نیز باید بیش از دیگر موزه‌های معمول باشد و دفتر مدیریت مجموعه باید در نقطه‌ای از آن قرار گیرد که به تمامی نقاط مشرف بوده، امکان دسترسی سریع و آسان به اکثر نقاط موزه را داشته باشد.

ـ روابط عمومی در اینگونه موزه‌ها علاوه بر انجام فعالیت‌های معمول مربوطه، وظیفه مهم دیگری نیز برعهده دارد و آن ایجاد ارتباط با سازمان‌های مرتبط مانند مسکن و شهرسازی، میراث فرهنگی، شهرداری به منظور شناخت قوانین و مقررات و افزایش تسهیلات برای حفظ و احیاء بافت‌های تاریخی و جمع‌بندی این اطلاعات و نتایج حاصله و ارائه آنها به شیوه‌های مختلف به عامه مردم و تشویق آنها به‌خصوص مالکان خصوصی بناهای تاریخی، برای توسعه چنین طرح‌هایی است.

در آخری باید یادآوری کرد که اگرچه ارائه چنین طرح‌هایی فقط یک تجربه‌آموزی محسوب می‌شود، اما به مدد فکر خلاق و پویا و مدیریت مدیران دلسوز، می‌تواند راهگشا و مبدأ حرکت‌های سریع و فکور به سمت آینده‌ای روشن باشد. چه بسا که بی‌توجهی و کم‌اهمیت دانستن چنین طرح‌هایی، ما را به سوی تقلید کورکورانه و کپی‌برداری صرف رهنمون کند.

نیره نظری (کارشناس موزه‌داری)