جام شیردال زیر ذره بین

بازگرداندن جام شیردال به عنوان حرکتی نمادین از سوی آمریکا که در حاشیه سفرهیات ایرانی به نیویورک اتفاق افتاد, رویداد مهمی است که بسیاری امیدوارند زمینه ای برای بازگشت دیگر اشیای فرهنگی توقیفی به کشورمان باشد, هرچند این امر اتفاقی است طبیعی و براساس کنوانسیون ۱۹۷۰ که میثاقی است بین کشورهای جهان برای حفاظت از مالکیت آثار فرهنگی و استرداد اشیای قاچاق و باید زودتر از اینها صورت می گرفت, اما در شرایط فعلی که گاهی اتفاقات سیاسی بر روابط فرهنگی سایه می اندازد, می تواند فتح بابی باشد برای پررنگ شدن روابط فرهنگی

بازگرداندن جام شیردال به عنوان حرکتی نمادین از سوی آمریکا که در حاشیه سفرهیات ایرانی به نیویورک اتفاق افتاد، رویداد مهمی است که بسیاری امیدوارند زمینه‌ای برای بازگشت دیگر اشیای فرهنگی توقیفی به کشورمان باشد، هرچند این امر اتفاقی است طبیعی و براساس کنوانسیون ۱۹۷۰ که میثاقی است بین کشورهای جهان برای حفاظت از مالکیت آثار فرهنگی و استرداد اشیای قاچاق و باید زودتر از اینها صورت می‌گرفت، اما در شرایط فعلی که گاهی اتفاقات سیاسی بر روابط فرهنگی سایه می‌اندازد، می‌تواند فتح بابی باشد برای پررنگ شدن روابط فرهنگی.

شیردال، تندیسی است از موجودی افسانه ای که از تن شیر و سر عقاب ساخته شده است. شیردال ها در معماری ایلامی کاربرد داشتند و نمونه برجسته ای از آن در شوش پیدا شده است که روی کفل این شیردال نوشته ای است به خط میخی ایلامی از اونتاش گال که آن جانور را به اینشوشیناک خدای خدایان ایلام هدیه کرده است. این شیردال که به دست بانو گیرشمن بازسازی شده است در قلعه شوش نگهداری می شود. مردم ایران باستان شیردال ها را نگهبان گنجینه های خدایان می پنداشتند.

اما داستان توقیف این شیء به سال ها پیش برمی گردد زمانی که جام شیردال از سوی یک قاچاقچی عرب از سوئیس به آمریکا برده شد و برای آن که این شیء از مرز آمریکا عبور کند به عنوان یک شیء متعلق به سوریه ثبت شده بود؛ اما پلیس فرودگاه آمریکا سال ۲۰۰۳ آن شیء را ضبط و پس از بررسی از سوی سه کارشناس آمریکایی مشخص شد که ریتون شیردال مربوط به تمدن و فرهنگ ایران است.

این شیء پس از ضبط در آمریکا نگهداری شد تا آن که پس از سفر رئیس جمهور ایران به آمریکا (در هفته اول مهر) از سوی آمریکایی ها به ایران تحویل داده شد. درباره اصل و کپی بودن شیردالی که به ایران بازگردانده شده، بحث وجود دارد؛ به تازگی نیز کارشناس موزه مترو پولیتن اعلام کرد این شیء در سال ۱۹۹۹ میلادی ساخته شده و به دلیل تقلبی بودن در آمریکا توقیف شده است، اما به گفته مسئولان میراث فرهنگی حتی اگراین شیء مولاژ باشد، نمادین بودن استرداد این شیء از آمریکا به ایران با اهمیت است.

اکنون این شیء برای آن که اصل و کپی بودنش مشخص شود در دست بررسی است و کمیته باستان شناسان اصالت این شیردال را بررسی خواهند کرد که به نظر می رسد پروسه ای زمانبر باشد که به گفته مدیرکل امور موزه های سازمان میراث فرهنگی بعد از تشخیص اصل بودن جام شیردال این شیء به معرض نمایش عموم گذاشته خواهد شد.

به گفته کارشناسان ممکن است بجز جام شیردال اشیای دیگری نیز از سوی آمریکا در سال های گذشته به دلیل ورود غیر قانونی ضبط شده باشد و امید می رود استرداد این شیء فتح بابی باشد برای اجرایی شدن کنوانسیون ۱۹۷۰.

● کنوانسیون ۱۹۷۰ تعهدی برای بازگرداندن اشیا

پیشینه امضای تفاهم نامه کنوانسیون ۱۹۷۰ شاید به دو دهه قبل از آن بازگردد، زمانی که بعد از جنگ جهانی دوم مساله حفاظت از آثار فرهنگی اهمیت ویژه ای یافت و مستعمرات تازه استقلال یافته درصدد بازپس گیری اموال فرهنگی به غارت رفته خود از کشورهای استعمارگر پرداختند. بر این اساس در چهاردهم می ۱۹۵۴ تفاهم نامه ای با نام «کنوانسیون حفاظت از دارایی های فرهنگی در صورت بروز درگیری های نظامی» به امضای نمایندگان حاضر در اجلاس لاهه رسید.

بر اساس مفاد این پروتکل، دولت های امضا کننده متعهد شدند در زمان جنگ و اشغال یک کشور از خروج اموال و دارایی های فرهنگی کشور تحت اشغال جلوگیری کنند. به موجب این پروتکل کشورهای اشغالگر موظف شدند که در پایان دوره اشغال نظامی اشیا و آثار فرهنگی را که از کشور تحت سلطه خارج شده و در خاک آنها قرار دارد، به کشور مالک این آثار برگردانند.

همچنین طبق این تفاهم نامه ضبط این اموال به عنوان بخشی از غرامت جنگی ممنوع شد. علاوه بر این در این تفاهم نامه، کشورهای اشغالگر مسئول حفاظت از آثار فرهنگی کشور تحت سلطه خود شناخته شده و درباره حفظ و نگهداری از آثار فرهنگی که خلاف این پروتکل به خاک کشور خود انتقال می دهند نیز مسئول شناخته شده اند.

این تفاهم نامه که در ۱۵ ماده تنظیم شده بود، از همان سال ۱۹۵۴ به اجرا در آمد. اصل این پروتکل در سازمان یونسکو نگهداری می شود در حالی که نسخه ای از آن برای سازمان ملل و نسخه های دیگری از آن برای دولت های امضاکننده فرستاده شد.

۱۶ سال بعد از امضای این پروتکل در سال ۱۹۷۰ نیز کنوانسیون دیگری از یونسکو ارائه و پس از امضا به اجرا گذاشته شد که تا امروز میثاق اصلی کشورهای جهان برای حفاظت از مالکیت آثار فرهنگی به شمار می رود. کنوانسیون ۱۹۷۰ سازمان ملل متحد با نام «روش های ممنوعیت و جلوگیری از واردات، صادرات و انتقال مالکیت اموال فرهنگی» شناخته می شود. بر اساس بند اول این کنوانسیون، اموال فرهنگی به اموالی گفته می شود که از سوی دولت از نظر باستان شناسی، قدمت پیش از تاریخ، تاریخی، ادبی، هنری و علمی مهم داشته است.

این اموال شامل مجموعه ها و گونه های نادر جانوران، گیاهان، مواد معدنی و آثار ارزشمند از نظر دیرینه شناسی، اموال مربوط به تاریخ، شامل تاریخ علم، فناوری، نظامی، اجتماعی، زندگی رهبران ملی، متفکران، پژوهشگران و هنرمندان و رویدادهای مهم ملی، اموال به دست آمده از کاوش های باستان شناسی چه عادی چه مخفیانه، عناصر بناهای تاریخی یا هنری یا محوطه های باستانی که از آنها جدا شده است، همچنین آثار عتیقه ای که قدمت آنها بیش از صد سال باشد از جمله نوشته ها، سکه ها و مهرهای حکاکی شده، تصاویر، نقاشی ها و طراحی های کاملا دستی، دست نوشته ها، کتب چاپی قدیمی، مدارک و آثار منتشر شده نادر می شود.

کنوانسیون ۱۹۷۰، کشورهای عضو را موظف می داند برای صادر کردن قانونی اموال فرهنگی خود برای آنها گواهی ارائه کنند. آنها باید اقدامات لازم برای جلوگیری از به دست آوردن اموال فرهنگی دیگر کشورها که به صورت غیرقانونی صادر شده است یا از موزه های کشوری دیگر دزدیده شده است، انجام دهند. آنها همچنین باید به درخواست کشور صاحب این اموال، اقدامات مناسب را برای برگرداندن این اموال به کشور اولیه انجام دهند. این کشورها به علاوه باید برای اعمال مجازات یا تحریم افراد خاطی اقدامات لازم به عمل آورند.

به طور کلی همکاری میان کشورهای مختلف برای مبارزه با قاچاق اموال فرهنگی از مهم ترین بخش های این کنوانسیون است. این اعضا به علاوه می توانند در این خصوص از یونسکو درخواست کمک کنند.

این کنوانسیون که چهاردهم نوامبر ۱۹۷۰ در شانزدهمین نشست عمومی یونسکو در پاریس و در مقر سازمان یونسکو به تصویب رسید از طرف کشورهای عضو به عنوان میثاقی بین المللی به رسمیت شناخته شده است. ایران نیز سال ۱۹۷۵ اسناد قانونی مربوط به پذیرش این کنوانسیون را رسما به سازمان یونسکو تسلیم کرده و از آن سال به عنوان عضو این کنوانسیون شناخته می شود.

بنابراین با توجه به این کنوانسیون بازگرداندن جام شیردال ازآمریکا به ایران اتفاقی است طبیعی که باید زودتر از این روی می داد، اما با توجه به سنگینی روابط سیاسی دو کشور شاید امکان بازگرداندن این شیء زودتر از اینها امکان پذیر نبوده و گفتنی است طی دهه های گذشته بجز بازگرداندن بخشی از الواح هخامنشی از آمریکا که بیش از ۷۰ سال پیش به امانت گرفته شده بود، استردادی از این نوع به ایران نداشتیم و بازگرداندن جام شیردال می تواند زمینه ساز استرداد دیگر اموال فرهنگی توقیفی به کشور باشد.

● جام شیردال آزمایش می شود

محمدرضا کارگر، مدیرکل امور موزه ها در گفت و گو با جام جم درباره بازگرداندن جام شیردال به کشورمان گفت: بحث استرداد این شیء از دو جنبه حائز اهمیت است، یکی نفس عمل کار است و دیگری ارزش فرهنگی این شیء است. به هر حال بر اساس کنوانسیون ۱۹۷۰ یونسکو که کشورهای عضو را متعهد کرده است که اگر شیء غیرقانونی و قاچاق به کشورشان وارد شد، آن را ضبط و به کشورمبدا برگردانند، این اقدام آمریکا که خود عضو این کنوانسیون است اقدامی بوده بر این اساس؛ البته بازگرداندن اشیای ضبط شده به کشور مبدا حتی از سوی کشورهایی که عضو این کنوانسیون نبوده اند، اتفاق افتاده است و نمونه آن اقدام انگلیس برای بازگرداندن اشیایی از جیرفت بود که در گمرک لندن ضبط شد و این کشور با وجودی که عضو کنوانسیون ۱۹۷۰ نبود، آن را به کشورمان بازگرداند یا حتی مواردی را داشتیم که از کشورهای دانمارک و مجارستان به کشورمان بازگردانده شده است.

وی افزود: کشور ایران نیز متقابلا در قالب این کنوانسیون اشیایی را که از کشورهای دیگر به صورت غیرقانونی وارد کشور شده، ضبط و به کشور صاحب آن اثر برگردانده است که می توان به اشیای ضبط شده کویت، عراق و افغانستان اشاره کرد. بنابراین جام شیردال که از سوی آمریکا از دست تاجری عرب ضبط شده است باید بازگردانده می شد.

کارگر در پاسخ به این پرسش که چرا این شیء پس از گذشت حدود ۱۳ سال از ضبط آن به ایران عودت داده شده و آیا نباید بر اساس کنوانسیون ۱۹۷۰ زودتر از اینها بازگردانده می شد، گفت: این هم جزو مسائلی است که باید پیگیری شود، البته در کنوانسیون مدت زمان برای بازگرداندن اشیایی قید نشده است و گاهی مسائل سیاسی و پاره ای اتفاقات روی مسائل فرهنگی تاثیر می گذارد که نباید چنین اتفاقاتی بیفتد و شاید دیر بازگرداندن این شیء به کشور به دلیل قطع رابطه بوده و این که آنها نمی دانستند این شیء را به کجا و چه کسی بدهند؛ البته این موضوع با آمریکایی ها قابل طرح است که آنها به هر طریقی که بوده باید این شیء را زودتر از این اینها به ایران بازمی گرداندند، به هر حال این حرکت نمادین در حاشیه سفر هیات ایرانی به نیویورک اقدامی بوده برای نشان دادن حسن همکاری و به نوعی وجهه فرهنگی و بین المللی دارد.

وی درباره شائبه تقلبی بودن این شیء گفت: ما هم اشیایی را که متعلق به کویت بود و پس از ورود، آنها را ضبط کرده بودیم درباره اصل و جعل بودنش خیلی کارشناسی نکردیم، حتی اگر تشخیص بدهند این شیء تقلبی است باز هم باید به آن کشور عودت داده شود.

مدیرکل امور موزه های سازمان میراث فرهنگی گفت: اشیای تقلبی دو حکم دارد یک حکمش این است که اگر شما از یک شیء قانونا مولاژ (کپی) درست کنید براساس قانون باید روی شیئی که کپی شده حتما درج شود که این شیء مولاژ شده و اصل نیست و قید کنید که اصل آن مربوط به کجاست. همین طور این مولاژ باید از مواد متفاوتی درست شود؛ یعنی اگر اصل آن از طلاست باید از آلیاژ دیگری ساخته شود و این مولاژ به عنوان کالا و هدیه فرهنگی برای فروش و تبلیغات است و نه به عنوان یک کالای اصل، بنابراین در این گونه موارد سوء استفاده از تولید چنین چیزی مشخص است و آن شیء باید ضبط شود همچنان که در گمرگ فرودگاه کشور ما هم در صورت مشاهده چنین کالایی آن را ضبط می کنند.

حالا آن کشور می گوید من این کالا را که متعلق به فرهنگ ایران است، در گمرک ضبط کردم و حالا خود ایران است که باید آن را کارشناسی کند و اصل و کپی آن را بررسی کند. بعد از بررسی ها اگر شیء اصل باشد روال حقوقی و قانونی آن باید طی شود و شیء در فهرست اشیای موزه ثبت می شود و اگر اصل نباشد جز آثار تقلبی محسوب خواهد شد.

به هر حال بازگرداندن یک شیء که متعلق به فرهنگ یک کشور است، نشانه حسن انجام کار بین دو کشور است که خودشان را متعهد به کنوانسیون ۱۹۷۰ می دانند. اکنون جام شیردال نیز براساس تمهیداتی که از سوی موزه ملی ایران فراهم خواهد شد، بررسی و کارشناسی می شود و نتایج اعلام خواهد شد و اگر اصل باشد وارد فهرست اشیای موزه ملی می شود و در فرصتی مناسب در معرض نمایش عموم گذشته خواهد شد.

وی افزود: برای تشخیص اصل بودن آن روش های مختلفی وجود دارد.

یک روش آن این است که کارشناسان با توجه به ظاهر شیء، اتصالات و نقش آن و مقایسه با اشیای اصل، آن را مورد بررسی قرار می دهند و اگر به نتیجه نرسند از روش انجام آزمایش روی شیء استفاده می کنند.

سیما رادمنش