نوبت سیاست ورزی اِخوان المسلمین

پیروزی جنبش های موسوم به بهار عربی به تحقق رویاهای گروه اخوان المسلمین در خاورمیانه و شمال آفریقا کمک کرده است

جریانی با رنگ سبز این روزها در حال گسترش و توسعه در دنیای عرب است، اما این به معنای کمتر شدن صحراهای وسیع این منطقه نیست. سبز، رنگ اسلام و جریان‌های اسلامی‌است که بیشترین سود را از بهار عربی داشته‌اند. البته تمامی ‌انواع جریان‌های اسلامگرا در این منطقه رشد یکسانی نداشته‌اند. در مراکز اصلی مسلمانان سنی که از اقیانوس اطلس تا خلیج‌فارس کشیده شده است، جریان‌های مختلف سیاسی‌ ‌ـ‌ اسلامی‌ به میزان مناسبی رشد نداشته‌اند. در واقع برتری اصلی در اختیار گروه‌های مرتبط با اخوان‌المسلمین است؛ جماعتی که به جای تغییر انقلابی بیشتر خود را متعهد به تغییر تکاملی می‌داند و بر هویت اسلامی ‌و ملی بیشتر از تحمیل قوانین الهی تاکید می‌ورزد.

در حال حاضر احزاب مرتبط با اخوان‌المسلمین بر عرصه سیاسی مصر و تونس سایه انداخته‌ و در انتخابات پس از انقلاب در این دو کشور، بیشترین کرسی‌های پارلمان به احزاب نزدیک به این جماعت رسیده است. محمد ششم، پادشاه مراکش نیز برای جلوگیری از رقم خوردن سرنوشتی همچون روسای بر کنارشده کشورهای همسایه، اخوان‌المسلمین کشور خود را تقویت کرد و رهبر حزب عدالت و آزادی آن را به عنوان نخست‌وزیر برگزید. شبه‌نظامیان اسلامگرا جزو تاثیرگذارترین گروه‌ها در جریان جنگ انقلابی لیبی نیز بودند.

● گستره فعالیت اخوان

اخوان بسختی وارد عرصه سیاست شده است. بازوی سیاسی آنها در اردن تحت عنوان«جبهه عمل اسلامی»، طی دهه‌های اخیر قوی‌ترین حزب این کشور بوده و نقش نیروهای مخالف حکومت را بازی کرده‌اند. شاخه آنها در عراق با نام «حزب اسلامی»، هم در زمان صدام حسین و هم پس از اشغال آمریکا در سال ۲۰۰۳ فعالیت داشته است. شاخه‌های آن در الجزایر، بحرین، یمن و کویت از دهه ۹۰ به بعد در اکثر انتخابات پارلمانی توانسته‌ است بخش قابل توجهی از آرا را به خود اختصاص دهد. ابزار سیاسی اخوان در سودان با نام «جبهه ملی اسلامی» از کودتای سال ۱۹۸۹ در این کشور حمایت و در مقابل، تعدادی از پست‌های کابینه را تصاحب کرد. جریان مقاومت اسلامی ‌فلسطین (حماس) با کمک‌های اخوان‌المسلمین در کرانه باختری و غزه رشد کرد و در دهه ۷۰ به رسمیت شناخته شد. حماس توانست در سال ۲۰۰۶ حزب اصلی ملی‌گرایان فلسطین (فتح) را شکست دهد و زمانی که دولت آشتی آن نتوانست در کنار فتح، رضایت غرب را جلب کند، کنترل نوار غزه را به دست گرفت. بقای حماس به‌رغم حملات شدید و گسترده صهیونیست‌ها به میزان زیادی مدیون ریشه‌های اخوانی در آن است.

به دنبال بهار اعراب، تعدادی از دولتمردان غربی تمایل پیدا کردند با اخوان‌المسلمین وارد گفت‌وگو و مذاکره شوند. مقرهای اخوان در مصر و محمد بدیع، رهبر این جماعت طی هفته‌های گذشته میزبان نمایندگان مختلفی از دیگر کشورها بوده‌اند. بدیع که استاد سابق علوم دامپزشکی است، بتازگی در مقابل دوربین‌های رسانه‌های مختلف دنیا به آنه پترسون، سفیر آمریکا در مصر خوشامد گفت و به گرمی ‌با او دست داد. این اقدام از ۲جنبه حائز اهمیت است. مقامات آمریکایی مدت‌ها بود که با اخوان‌المسلمین ارتباطی نداشتند. از سوی دیگر، دست دادن بدیع با پترسون بر عدم حساسیت اخوانی‌ها نسبت به زنان تاکید می‌ورزد.

● آرزویی دیرین

آیا این به آن معناست که این جماعت که سال ۱۹۲۸ در مصر تاسیس شد و از آن زمان به بعد به عنوان سرچشمه ایدئولوژی اسلامی‌ سنی شناخته شده، در حال جامه عمل پوشاندن به آرزویی درازمدت است؟ حسن‌البناء، موسس این حزب، در سال ۱۹۳۸ جایگاهی ویژه در گردهمایی‌ها و نشست‌های اسلامی‌ قاهره به دست آورد و در سخنرانی‌هایش بر یکپارچه شدن کشورهای نو ظهور تاکید می‌کرد. وی که تا زمان ترورش در سال ۱۹۴۹ صدها هزار طرفدار در کشورهای همسایه داشت، اظهار می‌کرد: « اسلام محدودیت‌‌های جغرافیایی و تفاوت‌های قومی‌ و خونی را به رسمیت نمی‌شناسد و تمامی ‌مسلمانان را به عنوان یک امت در نظر می‌گیرد.» او می‌گفت که اعضای این جماعت باید یک گروه جهانی را نامزد کرده تا خلیفه جدید را انتخاب کنند و آن را جایگزین حاکم عثمانی نمایند که سقوطش از سوی اروپایی‌ها مهندسی شده بود.

در میان گروه های اسلامی منطقه ‌برتری اصلی در اختیار گروه‌های مرتبط با اخوان‌المسلمین است؛ جماعتی که به جای تغییر انقلابی بیشتر خود را متعهد به تغییر تکاملی می‌داند و بر هویت اسلامی ‌و ملی بیشتر از تحمیل قوانین الهی تاکید می‌ورزد

نظریه‌پردازان این جماعت هنوز به دنبال احیای امپراتوری اسلامی ‌هستند. جمال حورانی، یکی از اعضای اصلی جبهه عمل اسلامی‌ اردن اما در این زمینه می‌گوید: «ما باید در ابتدا خانه‌های مجزای خود را به گونه درستی بنا کنیم.»

البته قضاوت درباره حوادث تازه به وجود آمده در قاهره، ممکن است به زمان نیاز داشته باشد. در مراسم ماه گذشته اولین سالگرد انقلاب مصر در میدان التحریر، جمعیت زیادی از مردم در محل تجمع و سخنرانی‌‌‌های اعضای این جماعت جمع‌شدند و در شعارهای خود اعلام ‌کردند که رهبر اخوان‌المسلمین، انقلاب را فروخته است. به‌رغم قدرت به دست آمده و موفقیت در انتخابات پارلمانی اخیر، اخوان‌المسلمین مصر در حالت تدافعی قرار دارد. سکولارها آنها را متهم می‌کنند که با ژنرال‌های نظامی‌به توافق رسیده‌اند. این‌گونه شایعه شده است که اخوان در ازای دست داشتن در روند قانونگذاری مصر، از دولت مورد تایید نظامیان حمایت به عمل می‌آورد. شاید این‌گونه باشد، اما خود ژنرال‌ها نیز چندان اعتمادی به اعضای اخوان ندارند و هر زمان که ممکن باشد، در مقابل تاثیرگذاری آنها می‌ایستند. اخوانی‌ها با توجه به آن‌که بزرگ‌ترین گروه پارلمان هستند، بارها پیشنهاد کرده‌اند باید دولت ائتلافی جدید را خود آنها تشکیل دهند، اما تا به امروز نظامیان به روش‌های مختلف با این پیشنهاد مخالفت کرده‌اند.

در این میان، اسلامگرایان روشنفکر مصری نیز ایدئولوژی این گروه و ساختار تشکیلاتی سخت آن را تقبیح می‌کنند. علاوه بر این اسلامگرایان افراطی همچون سلفی‌ها که با حزب النور توانستند در انتخابات پارلمانی در رده دوم بعد از اخوان قرار بگیرند، این جماعت را به تحریف دستورات اسلام به منظور دلجویی از غربی‌ها متهم می‌کنند.

از طرف دیگر، اخوان‌المسلمین مصر برای رسیدن به این قدرت حداکثری، بهای سنگینی را پرداخت کرده‌ است. تقریبا هر جایی که احزاب مرتبط با اخوان گروهی مخالف را تشکیل داده و وارد سیاست می‌‌شدند، برخوردی سخت و مشابه در انتظارشان بود. در سال‌های کودتای ۱۹۸۹ سودان، عمرالبشیر شرکای اخوانی خود را از دولت کنار گذاشت و رهبر آنها را به زندان انداخت. در کویت و بحرین، اخوان‌المسلمین نتوانست اسلامگرایان را به صورت یک جبهه متحد در آورد و در نتیجه بازی را به رقبای قبیله‌ای یا افراطی خود باخت. با توجه به همین دلایل بود که احزاب مرتبط با اخوان‌المسلمین نتوانستند در انتخابات‌های مختلف در الجزایر، عراق و یمن به موفقیتی قابل توجه دست یابند.

● سازمان جهانی اخوان

با درک بهتری از چگونگی فعالیت این سازمان می‌توان بر برخی نگرانی‌ها فائق آمد. اخوان‌المسلمین یک سازمان جهانی دارد که از حداقل ۲ نماینده از هر جامعه مسلمان در سراسر دنیا تشکیل می‌شود. رهبر اسمی‌ آن، راهنمای اعظم مصری است و این سنت در میان آنها حکمفرماست که نمایندگان رده پایین‌تر، دست راست وی را می‌بوسند. برخی ادعا می‌کنند که این ساختار شبیه کنگره آمریکاست و امیدوارند بتواند چتری سازمانی برای اتحاد نزدیک‌تر کشورهای عرب ایجاد کند. اما این ساختار جهانی اخوان‌المسلمین، قدرت حقیقی اندکی در اختیار دارد. در واقع مراکز اجرایی اخوان در هر کشور، سازمان‌های خود را با ساختارهای مالی مجزا مدیریت می‌کند.

از سوی دیگر، آمادگی اخوان برای رسیدن به قدرت تنها باعث عمیق‌ترشدن اختلافات جغرافیایی شده است. پس از درخواست پادشاه اردن از اخوانی‌ها برای حضور در دولت، آنها رسما اعلام کردند مجزا از همتایان فلسطینی خود هستند و این به آن معناست که منافع اردن در مقایسه با فلسطین در اولویت نخست آنها قرار دارد. اسماعیل هنیه، نخست‌وزیر حماس در غزه جدا از خالد مشعل، کنترل مالی این منطقه را در اختیار دارد. در این میان، بدگمانی نسبت به اخوانی‌ها از زبان بسیاری از رهبران خودکامه باقیمانده عرب بیان می‌شود. برای مثال وزیر کشور عربستان از اخوانی‌ها به دلیل قدرنشناسی شان به هنگام گذراندن دوره پناهندگی در این کشور انتقاد می‌کند. وی در اظهار نظری، اخوان‌المسلمین را سرچشمه تمام مشکلات جهان عرب معرفی کرده است. رهبران متمول امارات متحده عربی نیز مانع از فعالیت اخوان در کشورشان شده‌اند.

با وجود این، وقتی صحبت از تقسیم قدرت در میان باشد، اعضای اخوان چندان راضی به نظر نمی‌آیند. حزب النهضت که پیروز انتخابات تونس شد، از نامزدی رئیس‌جمهوری غیراسلامی‌ حمایت کرد به این شرط که پست‌های وزارتی را در اختیار خود داشته باشد. اخوان‌المسلمین مصر نیز در حال برنامه‌ریزی چنین طرح‌هایی است.

اخوان‌المسلمین همچنین به عنوان جنبشی متشکل از سازمان‌ها به فعالیت خود ادامه می‌دهد. شاخه‌های محلی آن، انتخابات داخلی برگزار کرده و رهبران خود را انتخاب می‌کنند. این افراد نشان داده‌اند که سیاستمدارانی واقع‌بین هستند و هر زمان که تاثیرگذاری آنها بیشتر باشد، راضی به توافق و تسامح می‌شوند. آنها کج‌دار و مریز در کنار نظامیان مصر حرکت می‌کنند و پیشنهاد خدمت به دولت پادشاهی اردن را نیز پذیرفته‌‌‌اند. در سراسر دنیای عرب، آنها خود را به دموکراسی مدل ترکیه متعهد می‌دانند؛ نوعی دموکراسی که بر آزادی‌های مدنی و بازارهای آزاد تاکید می‌ورزد. برای اثبات وحدت‌گرایی خود، رهبران اخوان‌المسلمین بارها در مراسم مسیحیان در کلیسای قبطی مصر حاضر شده‌اند. آنها عدم حساسیت خود را نسبت به موضوع جنسیت بسیار تبلیغ کرده و به این نکته اشاره داشته‌اند که یک‌چهارم از نمایندگان جدید تونس از میان زنان بوده و ۸۰ درصد آنها نیز مسلمان هستند. خالد مشعل نیز اخیرا قول داده برای اولین بار یک زن را به شورای ۹ نفره خود اضافه می‌‌‌کند.

در کنار تمام کاستی‌ها و اشتباهات اخوان‌المسلمین باید گفت این منطقه بدون آنها می‌توانست حکومت‌ها و دولت‌هایی به مراتب بدتر داشته باشد. به رغم تمام مشکلات حماس در غزه، هیچ جای شکی وجود ندارد که آنها در مقایسه با فتح عملکرد بهتری داشته‌اند.

نیروهای حماس نظم بیشتری داشته، خیابان‌های غزه امن‌تر شده و روند اداری کارآمدتر شده است. بیشتر اعضای اخوان را افراد حرفه‌ای و غیر روحانی تشکیل می‌دهند و تمایل چندانی به واگذاری قدرت به افراد روحانی بین آنها وجود ندارد. پس از ۵ سال کنترل غزه، حماس بیشتر ساختارها و قوانین موجود را حفظ کرده است.

طی سال‌ها فعالیت اجتماعی سخت و نبردهای سیاسی، اخوان‌المسلمین در سراسر منطقه فعالیت کرده تا بتواند وارد عرصه قدرت شود. صبر اعضای اخوان طی این سال‌ها به آنها کمک ‌کرده است تا در قامت سیاستمداران کارآمد، فسادهای اقتصادی و اجتماعی اغلب کشورهای عربی را مورد توجه قرار دهند.

طلوع دوباره اخوان‌المسلمین از طریق صندوق‌های رای و فعالیت‌های مدنی، این امید را به وجود می‌آورد که جریانی اسلامگرا و اصلاح‌طلب بر گروه‌های اسلامی ‌و انقلابی غلبه کند که ویژگی اصلی‌شان سلاح‌های خشن و فراوان بوده است؛ گروه‌هایی که از زمان ترور انور سادات در سال ۱۹۸۱ تا امروز در القاعده فعالیت داشته‌اند.

اکونومیست

مترجم: علیرضا ثمودی