امام علی ع و آزادی اجتماعی

واژه آزادی, از زیباترین واژگانی است كه ذهن انسان, از روز نخست, با آن آشنایی دارد آزادی, امیدبخش ترین مفهوم را شكل می دهد

مفهوم آزادی

واژه آزادی، از زیباترین واژگانی است كه ذهن انسان، از روز نخست، با آن آشنایی دارد. آزادی، امیدبخش‏ترین مفهوم را شكل می‏دهد. این واژه، تنها برای انسان دلپذیر نیست، بلكه دلپذیر هر موجود زنده است. زندگی، با آزادی، همراه است كه زندگی بدون آزادی، زیبایی و جاذبه و امیدآفرینی ندارد. مفهوم آزادی، همان رهایی از بندها، قیدها، اسارتها، محدودیتهای نارواست، با كاربردهای گوناگون. كاربرد آزادی‏این وایه، در اصل مفهوم هماهنگ است; لیكن كاربردهای گوناگون دارد: آزادی عقیده، آزادی رفتار، آزادی در برابر بردگی و آزادی اجتماعی. آزادی عقیده: انسان از نگر تكوین در پذیرش هر باوری، آزاد است. باور عقیده، با جبر پدید نمی‏آید، گرچه باطل باشد.

آزادی رفتار: انسان در رفتار خویش گزینش كار، آزاد است و هیچ‏قدرتی وی را به انجام كاری وا نمی‏دارد. آزادی در برابر بردگی: انسان در شؤون زندگی، خود تصمیم می‏گیرد و نیروی برتر، او را به تصمیم در این باب وادار نمی‏كند.

آزادی اجتماعی: بین انسانها و گروهها، در فرایند فرهنگی، اجتماعی و سیاسی شكل می‏گیرد و روشن است كه این‏گونه آزادی، پیوند تنگاتنگی با نهاد سیاسی جامعه دارد. این نوع آزادی، بسته به گونه نگاه و مشی و رفتار حكومتهاست كه پاره‏ای از آنها در راه نهادینه كردن و پا بر جایی آن تلاش می‏ورزند و پاره‏ای از آنها، آن را نادیده می‏انگارند.

آزادی اجتماعی

ازویژگیهای نظام مردمی، پرتو افشانی و وجود آزادی اجتماعی است.

با پاگیری و استواری آزادی در جامعه، زمینه حضور مردم و همكاری و همراهی آنان در عرصه‏های گوناگون، فراهم می‏شود. نظام بسته به مردم و تنیده با اندیشه‏ها و آرای مردم، از حضور مردم در عرصه‏ها نیرو می‏گیرد و بنیانهای خود را توانا می‏سازد؟ از این روی، از حضور آنان در هر كجا و در هر عرصه، استقبال می‏كند و با پدید آوردن رقابت‏سالم، در راستای جهت‏دهی جامعه به سوی تكامل و استواری ارزشها بهره می‏برد.

نظام سیاسی كه به فرهنگ و بالندگی جامعه، دلبستگی دارد و به آن گرایش نشان می‏دهد، یك نظام ارزشی است و آزادی اجتماعی در راستای هدفهای ارزشی آن شكل می‏گیرد. از این روی، آزادی اجتماعی، از مهم‏ترین و درخشان‏ترین شاخصه‏های یك نهاد سیاسی مردمی است. در برابر، نظامها و رییمهای غیر مردمی، از پا گرفتن آزادی اجتماعی، سخت در هراسند و تلاش می‏ورزند آن را محدود سازند; زیرا در چنین رییمها و نظامهایی، جامعه، زمینه مساعد برای چالشگری دارد و آزادی اجتماعی سبب می‏شود كه قدرتهای سیاسی به گردش درآیند و دست‏به دست‏شوند. از این روی محدود نمودن آزادی، دلیل بر بی پایگی نهاد سیاسی و گسترش آن، گواه است‏بر استواری و یرفای مردمی بودن حكومت.

امام علی(ع) و ارزشهای اجتماعی

نظامی كه امام علی(ع) در راس هرم آن قرار داشت، چون یك نظام مردمی و ارزشی بود، در زوایای گوناگون، ارزشهای اجتماعی را استقرار بخشید. نظام سیاسی علوی، به گونه مردمی پاگرفت و ادامه یافت; به گونه‏ای كه با شكل گرفتن ساختار حكومت و پاگرفتن نهادهای سیاسی، قضایی، اقتصادی و فرهنگی، ارزشهای اجتماعی، مانند: آزادی اجتماعی، عدالت اجتماعی، امنیت ملی، وحدت ملی شكوفا شدند و پایه و پیكر نظام علوی را پوشش دادند. در این نوشتار برآنیم، یكی از این ارزشهای والای نظام علوی كه همانا آزادی اجتماعی باشد، به بوته بررسی نهیم. آزادی اجتماعی، همان‏گونه كه در رفتار علی(ع) جلوه گراست، در اندیشه آن امام همام، به زیباترین شكل، نقش بسته بوده كه كتاب بزرگ و جاودانه نهج‏البلاغه گواه آن است. بدین خاطر، بحث را در دو گزاره اندیشه و رفتار امام پی می‏گیریم:

الف. اندیشه: اندیشه تابناك امام(ع) فراسوی اندیشه‏های بشری است; اندیشه زلال وحی است و الهام گرفته از آن. از این روی، مرور زمان در آن راه ندارد، بلكه گذر زمان، مفهوم آن را پویا و شكوفا می‏سازد.

امام در باب كرامت نفس و ارزش والای آن می‏فرماید: نفس كریم خویش را به هیچ ذلت و آلاینده آلوده مساز. از هر رفتاری كه پستی نفس را در پی دارد; بپرهیز. خواهشهای نفسانی، تو را به ذلت نكشاند. هوشیار باش اگر كرامت‏خویش را از كف نهی، چیزی كه همپای آن باشد، و وجود ندارد كه به كف آری! خویشتن را اسیر دیگران مساز كه خدای سبحان تو را آزاد آفریده است:

«اكرم نفسك من كل دنیهٔ وان ساقتك الی الرغائب فانك لن تعتاض بما تبذل من نفسك عوضا ولاتكن عبد غیرك وقد جعلك الله حرا.» (۱)

ماین اندیشه والا، عامل اسارت انسان را در دو چیز می‏جوید: درونی و بیرونی.

---