شنبه, ۱۳ بهمن, ۱۴۰۳ / 1 February, 2025

مجله ویستا

قرآن کریم و فلسفه ی امامت

امامت، در قرآن کریم، از جایگاهی بس بالا و والا برخورداراست . امام، به عنوان خلیفه‏ی خداوند د ر زمین، کامل‏ترین انسان و فلسفه‏ی خلقت‏به شمار آمده است . جایگاه رفیع امامت را از این جا می‏توان به دست آورد که خداوند حکیم، پس از آن که ابراهیم خلیل ( علیه‏السلام) به مقام نبوت و رسالت، مقام امامت را به وی عطا کرد .

از ایات قرآن به روشنی به دست می‏آید که خداوند، جهان را برای انسان آفریده است و فلسفه‏ی آفرینش انسا، این است که با پرستش خداوند و مسابقه در اعمال صالح، به مقام قرب الهی و کمال مطلوب خویش برسد . از این روی، انسان گاهی، فلسفه و هدف آفرینش جهان است .

مقام امامت، عالی‏ترین مقامی است که بشر می‏تواند به آن دست‏یازده . این مقام، موهبتی است الهی که خداوند به برگزیدگان از افراد بشر، آقای که خلفای الهی در زمین بوده‏اند، اعطا کرده است .

از آن جا که پیامبر اکرم ( صلی‏الله علیه‏و آله‏وسلم) امام همه‏ی امامان است، پس در حقیقت، برترین انسان و کامل‏ترین فلسفه‏ی خداوند در زمین بوده است‏بدین جهت است که در حدیث قدسی آمده است: «لولاک لما خلقت الا فلان . . .»

مطلب دیگری که از ایات قرآن کریم در باره‏ی امامت‏به دیت می‏آید، این است که امام، علاوه بر این که واسطه‏ی هدایت‏بشر به معنای ارائه‏ی طریق است، واسطه‏ی هدایت‏به معنای ایصال الی المطلوب نیز هست . او، با استناد به امرالهی، در روح و جان هدایت‏جویان و سالکان طرق حق، تاثیر می‏گذارد و آنان را به کمال مطلوب‏شان می‏رساند .»

امام، از هدایتی ویژه یعنی هدایت‏بی‏واسطه، برخوردار است اگر چه هدایت امام، بالذات نیست; یعنی، او نیز چون دیگر افراد بشر، وامدار هدایت الهی است، ولی هدایت الیه، بدون واسطه، به وی اعطای گردیده است، و او، خود، واسطه‏ی هدایت دیگران است .

امام، همان گونه که در دین، معیار حق و باطل و میزان هدایت و ضلالت است، در آخرت نیز معیار و ملاک سعادت شقاوت خواهد بود، «یوم ندعو کل اناس بامامهم‏» .

در نوشتار پیشین، دیدگاه متکلمان اسلامی را درباره‏ی فلسفه‏ی امامت، بررسی کردیم . اجرای احکام و حدود اسلامی، برقراری نظم و امنیت و عدالت در جامعه‏ی بشری، دفاع از کیان اسلام و امت اسلامی، اهداف و مسؤولیت‏های امامت از دید همه‏ی متکلمان اسلامی (اعم از سنی و شیعی) است .

متکلمان امامیه، علاوه بر اهداف و مسؤولیت‏های یاد شده، تبیین درست‏شریعت و حفظ آن از خطر تحریف را از برجسته‏ترین اهداف امامت و شئون و وظایف امام دانسته‏اند .

اهمیت این مسئله، ایجاب می‏کند که با تتبع و تامل بیش‏تر در قرآن کریم - که اساسی‏ترین مرجع عقاید و احکام اسلامی است - به بررسی فلسفه‏ی امامت‏بپردازیم . نوشتار حاضر، این هدف را دنبال می‏کند .

● کاربردهای امام در قرآن

قبل از هر چیز، لازم است کاربردهای واژه‏ی «امام‏» را در قرآن بررسی کنیم و کاربرد مورد نظر در این بحث را روشن سازیم:

۱) افرادی از بشر که از جانب خداوند به عنوان امام برگزیده شده‏اند; خداوند درباره‏ی حضرت ابراهیم، علیه‏السلام، فرموده است: (انی جاعلک للناس اماما) (۱)

۲) افرادی از بشر که کفر و تباهی را برگزیدند و کافران و تبهکاران به آنان اقتدا کرده‏اند; خداوند در قرآن می‏فرماید: (فقاتلوا ائمهٔ الکفر انهم لا ایمان لهم) (۲) امامان کفر را بکشید; زیرا، آنان، به عهد و پیمان خود وفا نمی‏کنند .

۳) کتاب آسمانی; خداوند درباره‏ی تورات فرموده است: (ومن قبله کتاب موسی اماما ورحمهٔ) (۳) ; پیش از قرآن، کتاب موسی را نازل کردیم که امام و رحمت‏خداوند برای بنی‏اسراییل باشد .

۴) لوح محفوظ; خداوند در قرآن فرموده است: (وکل شی‏ء احصیناه فی امام مبین) (۴) ; هرچیزی را در امامی آشکار (لوح محفوظ) ثبت کرده‏ایم .

از آن جا که وقایع و حوادث، از پیش، در لوح محفوظ ثبت و ضبط گردیده، و از آن جا سرچشمه می‏گیرند و با آن مطابقت دارند، از «لوح محفوظ‏» ، در این آیه، به «امام مبین‏» تعبیر آورده شده است . (۵)

از کاربردهای یاد شده، آن چه در این بحث مقصود است، همان کاربرد نخست است; یعنی، کسانی که از جانب خداوند، به عنوان امام و رهبر آدمیان برگزیده شده‏اند:

از تدبر در آیات قرآن، به دست می‏آید که امامت‏به معنای یاد شده، دو فلسفه‏ی اساسی دارد:

الف) امامت، فلسفه‏ی خلقت جهان است; یعنی، بدون وجود امام، آفرینش آسمان‏ها و زمین و آدمیان، لغو و بی‏حاصل خواهد بود .

ب) امامت، واسطه‏ی رسیدن انسان و دیگر موجودات - که شایستگی هدایت‏ای عقلانی و وحیانی را دارند - به کمال مطلوب‏شان است: یعنی، امام، واسطه‏ی هدایت‏بشر به معنای ایصال به مطلوب است .

البته، مقصود، این نیست که اهداف وشنوی امامت، منحصر در دو مطلب یاد شده است، بلکه این دو شالوده و بنیاد امامت در دیگر ابعاد و قلمروها این نکته، از بحث‏های بعدی روشن خواهد شد .

اینک، به تبیین این دو مطلب از دیدگاه قرآن کریم می‏پردازیم:

۱) بخش یکم - امامت و فلسفه‏ی خلقت

برای آن که روشن شود که امامت، فلسفه‏ی خلقت انسان و جهان است، باید دو مطلب زیر را با رجوع به آیات، مورد پژوهش قرار دهیم .

۱) انسان کامل، فلسفه‏ی خلقت جهان است .

۲) اما، انسان کامل است .

۳) در تبیین دو مطلب یاد شد، مطالب زیر نیز روشن خواهد شد:

۱) انسان کامل، خلیفه‏ی خداوند در زمین است .

۲) پیامبران الهی، امامان و خلقای الهی بوده‏اند .

۳) خلافت الهی با امامت ملازمه دارد .

۴) امامت و خلافت الهی، پس از پیامبران استمرار دارد .

مطالب یاد شده، عناوین و سرفصل کلی بخش نخست این نوشتار را تشکیل می‏دهند .

انسان کامل، فلسفه‏ی خلقت است .

از مطالعه‏ی قرآن، به روشنی به دست می‏آید که انسان، در نظام تکوین و تشریع الهی، موقعیت و جایگاه ویژه‏ای دارد، از نقش محوری و مرکزی برخوردار است . قرآن کریم، آشکار یادآور شده است که خداوند همه‏ی زمینی را برای انسان آفریده است: «هو الذی خلق لکم ما فی الارض جمیعا (۶) » .

نیز در جای دیگر یادآور شده است که زمین، به منزله‏ی بساط و فرشی گسترده، و آسمان، چونان سقفی برافراشته برای آدمیان است، و خداوند، از آسمان، آب فرو می‏فرستند و گیاهان و انواع میوه‏ها را روزی انسان‏ها می‏سازد: «الذی جعل لکم الارض فراشا والسماء بناءالله وانزل من السماء ماءالله فاخرج به من الثمرات ازقالکم (۷) » .

شب و روز نیز در خدمت‏بشر قرار داده شده تا در شب، آرامش یابد و در روز، از روشنایی هوا، برای کسب و کار و تامین عیشت‏خویش بده بگیرد: «هو الذی جعل لکم اللیل لتسکنوافیه و النهار مبصرا (۸) » .

نکته‏ی مهم، این است که هدف از آفرینش انسان و آفرینش جهان برای او، این نبود، و نیست که او در حیات مادی و زندگی دنیوی، کامجویی بیش‏تری کند و وسیله‏ی لذت‏گرایی او به طور کامل فراهم باشد، بلکه فلسفه‏ی آفرینش او و آفرینش جهان برای او، این بوده است که راه حق‏شناسی و حق‏پرستی را بپوید و از دین رهگذر، به کمال مطلوب خویش که همانا قرب به خداوند و لقاء الله است، برسد . در آیاتی که پیش از این یادآور شدیم به این نکته اشاره شده است . خداوند، نخست، آدمیان را مخاطب ساخته و آنان را به عبادت پروردگاری که آنان را آفریده است، فرا می‏خواند: «یا ایها الناس اعبدوا ربکم الذی خلقکم والذین من قبلکم لعلکم تتقون (۹) » . آن گاه یادآور می‏شود که پروردگاری که آنان باید او را پرستش کنند، کسی است که زمین و اسمان را برای آنان آفریده و از آسمان، آب نازل می‏کشد، و از زمین، گیاه و میوه می‏رویاند تا رزق بشر تامین گردد، و بنابراین، نباید برای خداوند، شریک برگزینند: «الذی جعل لکم الارض فراشا والسماء بناء الله وانزل من السماء ماءا فاخرج به من الثمرات رزقالکم فلا تجعلوا لله انداد الله وانتم تعلمون (۱۰) »

قران کریم، این حقیقت را که هدف آفرینش اشک و جهان، این است که انسان‏ها آزموده شوند و در میدان ایمان و عمل صالح از هم‏گوی سبقت را بربایند و سعادت و کمال مغلوب خویش را در آغوش گیرند، در آیات بسیاری و به روش‏های گوناگون، بیان کرده است . خداوند در سوره‏ی کهف آیه‏ی هفتم می‏فرماید: «انا جعلنا ما علی الارض زینهٔ لها لیبلوهم ایهم احسن عملا» ; اما، آفریده‏های زمینی را زینت‏بخش زمین قرار دادیم تا آدمیان را بیازماییم که کدام یک نیکوکارترند .

سیوطی، در ذیل این آیه، از پیامبر اکرم ( صلی‏الله علیه‏و آله‏وسلم) حدیثی را روایت کرده که بسیار آموزنده است‏یکی از اصحاب پیامبر، از آن حضرت از معنای این آیه می‏پرسد . پیامبر ( صلی‏الله علیه‏و آله‏وسلم) پاسخ می‏دهد . «لیبلوکم ایکم احسن عقلا واورع علی محارم الله و اسرعکم فی طاعهٔ الله (۱۱) ; خداوند، می‏خواهد شما را بیازماید تا روشن شود که کدام یک از شما عاقل‏ترید و در پرهیز از محارم الهی پروا پیشه‏تر و در اطاعات خداوند شتابان‏تر; یعنی در، این آزمون بزرگ الهی، با پشتوانه‏ی عقل می‏توان پیروز گردید . این عقل است که ستایش و پرستش خداوند را به عنوان شکرگزاری نعمت‏های الهی بر انسان واجب می‏کند و ایشان را به دوراندیشی و آینده‏نگری بر می‏انگیزد تا سعادت ابدی خویش را قربانی لذت‏های زودگذر و حیات کوتاه دنیوی نکند .

با چنین تاملات عقلانی است که انشای می‏کوشد در پرهیزگاری و فرمانبرداری از خداوند، گوی سبقتت را از دیگران برباید و به کمال مطلوب و سعاد برین دست‏یازد .

از آن چه گفته شد، این مطلب به دست آمد که انسان کامل، کسی است که در عقیده و عمل، هرگز از مسیر حق منحرف نمی‏گردد، و راه حق را به درستی می‏شناسد، و به نیکوترین وجه ممکن، می‏پیماید . چنین انسانی است که جهان برای او آفریده شده است، و برقراری نظام کیهانی، به میمنت وجود او است .

انسان کامل، حجت‏خداوند در زمین است، و اگر لحظه‏ای حجت‏خداوند در زمین نباشد، وجودش لغو خواهد بود، و چون کار لغو، از خداوند صادر نمی‏شود، حیات زمینی، مختل می‏گردد . در احادیث‏بسیار وارد شده است که اگر زمین به دل صحبت و امام باشد، اهل‏اش را فرو خواهد برد (۱۲) : «لو ان الامام رفع من الارض ساعهٔ لساخت‏باهلها» .

بر همین اساس است که در دعای عدیله، درباره‏ی وجود اقدس امام عصر (عجل‏الله‏تعالی‏فرجه‏الشریف) آمده است: «بیقائه بقیت الدنیا، و بیمنه رزق الوری، وبوجوده ثبتت الارض والسماء . (۱۳)

علی ربانی گلپایگانی

پی‏نوشت:

۱) بقره: ۱۲۴ .

۲) توبه: ۱۲ .

۳) هود: ۱۷; احقاف: ۱۲ .

۴) یس: ۱۲ .

۵) المیزان، ج ۱۷، ص ۶۷ .

۶) بقره: ۲۹ .

۷) بقره: ۲۲ .

۸) یونس: ۶۷ .

۹) بقره/۲۱ .

۱۰) بقره/۲۲ .

۱۱) الدر المنثور، ج ۵، ص ۲۱۷ .

۱۲) اصول کافی، ج ۱، کتاب الحجهٔ، باب ان الحجهٔ لاتقوم لله الا بامام . در این باب، سیزده حدیث که این مطلب را می‏رساند، نقل شده است .

۱۳) مفاتیح الجنان، دعای عدیله .

۱۴) بقره: ۳۰ .

۱۵) بقره: ۳۱ - ۳۲ .

۱۶) بقره: ۳۳ .

۱۷) انعام: ۷۵ .

۱۸) ص: ۲۶ .

۱۹) بقره: ۲۱۳ .

۲۰) انعام: ۸۷ - ۸۸ .

۲۱) انعام: ۸۹ .

۲۲) بقره/۱۲۴ .

۲۳) سجده: ۲۴ .

۲۴) انبیا: ۷۲ - ۷۳ .

۲۵) زخرف: ۲۶ - ۲۸ .

۲۶) در تفسیر البرهان، یازده حدیث که مضمون فوق در آن‏ها بیان شده، روایت‏شده است . ر . ک: البرهان فی تفسیر القرآن، ج ۴، ص ۱۳۸ - ۱۴۰ . نیز ر . ک: المیزان، ج ۱۸، ص ۱۰۶ .

۲۷) اسراء، ۷۱ - ۷۲ . جهت آگاهی از تفسیر این دو آیه، به تفسیر المیزان، ج ۱۳، ص ۱۶۵ - ۱۷۰ رجوع شد .

۲۸) بقره: ۱۲۴ .

۲۹) جهت آگاهی از احدیث‏یاد شده به کتاب الحجهٔ از اصول کافی، ج ۱، رجوع شود . نیز مصامین یاد شده، در حکمت ۱۴۷ نهج‏البلاغه بیان شده است .

۳۰) بقره: ۱۲۴ .

۳۱) اصول کافی، ج ۱، کتاب الحجهٔ، باب طبقات الانبیاء، حدیث ۲ .

۳۲) مریم: ۴۲ .

۳۳) هود: ۶۹ .

۳۴) نساء: ۱۲۵ .

۳۵) تفسیر المیزان، ج ۱، ص ۲۷۷ - ۲۷۸ .

۳۶) الامام: المؤتم به النسانا کان یقتدی بقوله او فعله، او کتابا او غیر ذالک: المفردات فی غریب القرآن، ص ۲۴، کلمه‏ی ام .

الامام: کل من اقتدی به و قدم فی الامور، النبی ( صلی‏الله علیه‏و آله‏وسلم) امام الائمهٔ، والخلیفهٔ امام الرعیهٔ، والقرآن امام المسلمین معجم المقاییس فی اللغهٔ، ص ۴۸، کلمهٔ ام .

۳۷) بقره: ۲۵۳ .

۳۸) اسراء: ۵۵ .

۳۹) انعام: ۸۶ .

۴۰) المیزان، ج ۷، ص ۲۴۴ .

۴۱) مجمع البیان، ج ۱، ص ۲۷ .

۴۲) المفردات فی غریب القرآن، ص ۵۳۸، کلمه‏ی «هدی‏» .

۴۳) حمد: ۶ .

۴۴) بقره: ۲۱۳ .

۴۵) اسراء: ۹ .

۴۶) جرجانی، التعریفات، ص ۱۱۲ .

۴۷) هدی الرجل: استرشد (المنجد) .

۴۸) طه: ۵۰ .