بازخوانی پرونده روابط عمومی در ایران از آغاز تا

به مناسبت ۲۷ اردیبهشت ماه سالروز ارتباطات و روابط عمومی

روابط عمومی به شیوه شناخته شده امروزی، قدمتی در حدود صد و اندی سال دارد. (۱۹۰۶ میلا دی، بیانیه اصولی، صادر شد) گر چه، پیشینه تاریخی آن را تا ۵۰۰۰ هزار سال قبل دانسته اند. پیشینه رسمی روابط عمومی در ایران به کمتر از ۶۰ سال می رسد، هر چند نشانه هایی در کتیبه های پادشاهان هخامنشی به چشم می خورد.

این قدمت در حالی است که ویژگی منحصر به فرد روابط عمومی را در این نکته می توان یافت که هیچ تعریف پذیرفته شده ای در سطح جهان، برای این رشته وجود ندارد، به نحوی که حتی دو کارشناس فعال این رشته نیز نمی توانند، تعریف یکسانی را از کاری که انجام می دهند، ارائه کنند.

همین موضوع سبب شده تا ادبیات روابط عمومی تولید شده، چه در جهان و چه در ایران، پراکنده و غیرمنسجم باشد. ضمن آن که منابع مربوط به روابط عمومی در زبان فارسی، به جز آثاری انگشت شمار، تکراری و قدیمی بوده و اغلب بر روی جنبه های تئوریک موضوع، متمرکز هستند و متاسفانه در سال های اخیر با پدیده زشت «کتاب سازی»، توسط عناصری که فقط به منافع مادی- آن هم منافع مادی زودگذر- خود می اندیشند، مواجهیم که نه تنها هیچ کمکی به این رشته نمی کنند، بلکه نوعی فهم پریشی و سردرگمی را نیز در افراد به وجود آورده اند.

با وجود چنین شرایطی، در دو سال گذشته، شاهد چهار رویداد مهم در حوزه روابط عمومی ایران بوده ایم که برای چندمین بار، فرصتی را به منظور بازیابی اقتدار روابط عمومی ها، به وجود آورد.

● تاریخچه اجمالی روابط عمومی در جهان

دانشمندی گفته است که راه شناختن ماهیت هر سازمانی این است که بدانیم آن سازمان چگونه به وجود آمده است.

اکولوژی، ارتباط متقابل و دسته جمعی بین موجودات زنده و محیط پیرامون آنهاست. براین اساس، دانشمندان علوم اجتماعی، به تجربه دریافته اند که اکولوژی در مورد محیط انسانی و تاسیساتی که او به وجود میآورد نیز بسیار موثر است. روابط عمومی را اقتضای محیط به وجود آورده است.

وقتی بدانیم منشا روابط عمومی چه بوده، با طرز کار و تکنیک آن بهتر آشنا می شویم.

غالبا گفته می شود که روابط عمومی، پدیده جدیدی است.(۱) اما با اندکی تعمق، می بینیم که فعالیت های روابط عمومی تازگی ندارد. تلا ش برای مقابله با افکار عمومی و کوشش در جهت برقراری ارتباط و تفاهم با مردم، از عهد باستان وجود داشته و تنها ابزار و امکانات روابط عمومی ودرجه مهارت وتخصص کارشناسان روابط عمومی و شدت و وسعت مساعی امروزی در این زمینه است که نسبتا تازگی دارد.

هر قدر جوامع پیچیدگی بیشتری پیدا می کنند و هر چه میزان همبستگی افراد در جوامع افزایش می یابد، اهمیت روابط عمومی بیشتر شده و میدان عملش وسیع تر می گردد.

قدرت افکار عمومی در مهار فعالیت های بشری، از قرن ها پیش، شناخته شده بود و با اینکه اصطلا ح «افکار عمومی» (opinion pudlic)، از قرن هجدهم، توسط ژان ژاک روسو متداول شد. از همان عهد باستان، فرمانروایان متوجه نیروی افکار عمومی بوده اند.

سنگ نبشته های بر جای مانده از دوره هخامنشی، نشان می دهد که فرمانروایان ایران باستان، به قدرت و تاثیر افکار عمومی وقوف داشته اند. در تمام تمدن های باستانی، پادشاهان و سلا طین، همواره از فن و هنر پروپاگاند و تبلیغ، در جهت گسترش و دوام قدرت خود یاری می گرفتند. همچنین رهبران فکری و مذهبی نیز برای نشر عقاید و اندیشه های مورد نظر خود، از تبلیغ و تشویق و ترغیب مردم، استفاده می کردند.

● دوره های تاریخی روابط عمومی درجهان

چهار دوره تاریخی بر روابط عمومی جهان، مترتب است:

۱) دوران پیش از تاریخ روابط عمومی; از ۵۰۰۰ سال پیش از میلا د تا اندکی پس از جنگ جهانی اول، که عنصر قالب در این دوره هنر است.

۲- دوران روابط عمومی فنی; از حدود سال ۱۹۱۸ م تا اندکی پس از جنگ جهانی دوم یعنی زمانی که علا وه بر هنر تکنیک در روابط عمومی مورد استفاده قرارگرفت.

۳) دوران روابط عمومی متکی بر فلسفه مدیریت; از سال ۱۹۵۰ م تا اواخر قرن بیستم.

۴) دوران روابط عمومی الکترونیک; از حدود ۱۹۹۵ م تاکنون در حال حاضر روابط عمومی، آمیخته ای از ویژگی های سه دوره پیشین است در حالی که با ورود به فضاهای مجازی; رسانه های الکترونیک، اینترنت، فضاهای وب و شبکه های ارتباطی نوین، تکنیک های روابط عمومی نیز دگرگون شده اند.

● روابط عمومی در ایران

در سال ۱۳۲۲ با تصویب هیات وزیران، اداره ای به نام «اداره کل انتشارات و تبلیغات» تشکیل شد که وظیفه اصلی آن، اغلب انتشارات و تبلیغات آن زمان بود. با تشکیل این اداره به تدریج، امر تبلیغات و به تبع آن، ارتباطات در دستگاه های دولتی، مورد توجه قرار گرفت. اولین روابط عمومی در ایران، در سال ۱۳۲۷، از طرف شرکت نفت ایران و انگلیس به وجود آمد که مهم ترین تشکیلا ت و فعالیت های آن به شهر آبادان محدود بود. این شرکت که به جز آبادان، تنها در تهران یک دفتر داشت، در جهت توسعه فعالیت های خود به تدریج در سایر نقاط نفت خیز ایران از جمله اهواز، مسجد سلیمان و کرمانشاه، اقدام به ایجاد دفاتر نمایندگی کرد.

در مرداد ماه سال ۱۳۳۲، دکتر حمید نطقی به مدیریت روابط عمومی شرکت ملی نفت ایران منصوب شد و به این ترتیب روابط عمومی با مفهوم امروزین آن، رسما آغاز به کار کرد. از جمله همکاران دکتر نطقی که به سبب خدمات علمی گسترده اش در تاریخ روابط عمومی ایران، پدر روابط عمومی ایران نام گرفت، ابوالقاسم حالت و ابوالفضل مرعشی بودند.

در سال ۱۳۴۵، برای تشکیل دانشکده ای در رشته روابط عمومی، مطالعاتی انجام شد که منجر به تاسیس «موسسه عالی مطبوعات و روابط عمومی» در سال ۱۳۴۶ شد. این موسسه در سال ۱۳۴۷ به «موسسه عالی علوم ارتباطات اجتماعی» و در سال ۱۳۵۰ به «دانشکده علوم ارتباطات اجتماعی» تبدیل گردید. در سال ۱۳۵۰ بود که نخستین دانشجویان این موسسه پس از چهار سال و با گذراندن ۱۴۰ واحد درسی، با مدرک لیسانس در رشته روابط عمومی فارغ التحصیل شدند. فعالیت این دانشکده تا سال ۱۳۵۷ ادامه داشت.

در سال ۱۳۶۸، رشته روابط عمومی که بعد از انقلا ب اسلا می از آموزش عالی حذف شده بود، در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علا مه طباطبایی (همان دانشکده علوم ارتباطات اجتماعی پیش از انقلا ب)، دوباره تدریس شد. همچنین در این سال پس از تاسیس دانشگاه آزاد اسلا می، رشته ارتباطات اجتماعی با گرایش روابط عمومی نیز تدریس شد. در همین سال بود که ادارات کل روابط عمومی وزارتخانه ها و موسسات در مراکز استان نیز، اقدام به تشکیل دوره های آموزشی روابط عمومی برای کارمندان خود کردند و مهم تر از همه این که سازمان امور اداری و استخدامی کشور، آیین نامه کاری دفاتر روابط عمومی را تصویب کرد.

تدریس روابط عمومی در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علا مه طباطبایی تا سال ۸۳ به صورت یک گرایش ادامه داشت و در این سال با تلا ش دکتر کاظم معتمدنژاد پدر روزنامه نگاری ایران و همکارانشان، مجوز فعالیت مجدد دانشکده ارتباطات و روزنامه نگاری مستقل از دانشکده علوم اجتماعی اخذ و تابلوی این دانشکده در همان محل دانشکده علوم اجتماعی افراشته شد، اما در سال ۱۳۸۶ با این استقلا ل مخالفت و مجددا به همان صورت گرایش در دانشکده علوم اجتماعی برگشت.

در سال ۱۳۶۹، دوره وزارت سید محمد خاتمی در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلا می با تلا ش های گسترده مصطفی تاج زاده و زنده یاد محمد ملا زم روابط عمومی با هویتی حرفه ای مطرح شد و جایگاه و شان تخصصی آن احیا شده در سال ۱۳۷۰ اولین دور انتخاب روابط عمومی برتر در وزارت ارشاد با شرکت ۲۴ روابط عمومی وزارتخانه ها و سازمان های ستادی کشور برگزار شد که طی آن میرزا بابامطهری نژاد از روابط عمومی وقت وزارت پست و تلگراف و تلفن رتبه اول را کسب و در رسانه های آن روز عنوان «آقای روابط عمومی ایران» را به خود اختصاص داد. جوایز رتبه اول آن دوره ۵ سکه بهار آزادی، ششصد هزار تومان وجه نقد و بورس کارشناسی ارشد بود. این ارزیابی در دوره های بعد به شکل جشنواره ادامه پیدا کرد و دور دوازدهم آن در سال ۱۳۸۴ در سال پایانی دولت خاتمی برگزار شد در دولت نهم این انتخاب متوقف شد.

از اواخر سال ۸۵ تاکنون شاهد ۴ رویداد مهم در زمینه روابط عمومی هستیم رویداد اول، نام گذاری روز ۲۷ اردیبهشت به نام روز ارتباطات و روابط عمومی در شورای فرهنگ عمومی است، رویداد دوم سخنان مقام معظم رهبری در نهم تیر ماه ۱۳۸۶ در دیدار رییس جمهور، وزرا و مدیران دولت با معظم له مبنی بر ضرورت فعال شدن روابط عمومی ها و رویداد سوم تصویب و ابلا غ آیین نامه جامع روابط عمومی در دولت و رویداد چهارم، همان طور که ذکر شد، متاسفانه موضوع ایجاد دانشکده مستقل ارتباطات و روزنامه نگاری منتفی اعلا م شد.

این روز را به خانواده بزرگ روابط عمومی کشور، نهادهای مدنی روابط عمومی و اساتید و دانشجویان این رشته صمیمانه تبریک می گوییم.

در واقع پیامبران، نخستین کسانی بودند که نقش روابط عمومی را در نظام بشری برای دریافت پیام های آسمانی، ایفا کردند.

نویسنده : سمیه طاهری