عوامل ماندگاری سنت نبوی

تاریخ سنت، گواهی زنده بر تلاش‌هایی است كه به منظور از بین بردن یا كاستن از نقش سنت شكل گرفته است. با این همه، فرایند تاثیرگذاری سنت در جامعه همیشه فعال مانده، و تا ژرفنای لایه‌های احساسات اجتماعی رسوخ كرده است . كوشش این نوشتار، باز گفتن و بررسی اجمالی عناصر موثر در ماندگاری سنت نبوی است.

بی گمان فایده بررسیهایی از این دست، نقب زدن به كاستیهای رفتار اجتماعی پیرامون سنت، شناخت هر چه بیشتر قابلیت‌های فرومانده و نشكفته آن و پیدایش نگاه دغدغه انگیز به عوامل و مزایایی است كه در طول تاریخ، بسط اندیشه‌های سنت را در خود داشتند ولی بارور نشدند.

در یك نگاه تحلیلی، عناصر موثر در بقای سنت را به مجموعه‌هایی چند میتوان تقسیم كرد كه این نوشتار به مهم‌ترین آن‌ها اشاره دارد.

●مجموعه نخست:

عناصری كه در پرتو قرآن سامان یافته است.

مقومات اصلی شكل گیری و ماندگاری سنت را باید در آیات قرآن سراغ گرفت؛ هویت و اعتبار سنت در جایگاه منبع دوم تشریع، ناشی از قرآن است. سنت در پرتو هویت برگرفته از قرآن توانست در متن اندیشه اسلام كاركردی اساسی و بینظیر از خود بروز دهد و حوزه اندیشه و فرهنگ را در جامعه اسلامی معنا و حیات بخشد.

آیات ناظر به سنت را میتوان به سه دسته تقسیم كرد:

۱- آیاتی كه مسلمانان را ملزم به اطاعت از سنت میكند:

مانند دو آیه زیر:

" و ما آتاكم الرسول فخذوه و ما نهاكم عنه فانتهوا..."(۱)

"اطیعواالله و اطیعواالرسول و اولی الامر منكم فان تنازعتم فی شیء فردوه الی الله و الرسول ..."(۲)

امام علی علیه السلام در تفسیر این آیه میفرماید: رده الی الرسول ان ناخذ بسنته(۳) ؛ منظور از برگشت دادن موارد نزاع به پیامبراكرم صلی الله علیه و آله این است كه به سنت او تمسك بجوییم.

پیامبر با دركی كامل از ماهیت اندیشه سنت و تلاش‌های ستیزه جویانه‌ای كه در انتظار خود داشت، سنت را از مولفه‌های انفعالی به شدت پیراست. باید دانست كه همیشه رفتار پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله در چارچوب‌های زمانی تفسیر كامل خود را نمییابد؛ بسیاری از موضع گیریهای نبوی نقشی پیشگیرانه و تلاشی به منظور علاج واقع قبل از وقوع بوده است. بنابراین بخشی از تلاش‌های پیامبر صلی الله علیه و آله با این هدف انجام میگرفته كه زمام ابتكار عمل هیچگاه از دستان سنت جدا نگردد.

۲- آیاتی كه سنت را شارح و مبین قرآن معرفی می كند:

مانند دو آیه زیر:

"و انزلنا الیك الذكر لتبین للناس ما نزل الیهم."(۴)

"و ما انزلنا علیك الكتاب الا لتبین لهم الذی اختلفوا فیه."(۵)

۳- آنچه كه پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله را اسوه معرفی میكند:

مانند این آیه:

"لقد كان لكم فی رسول الله اسوه حسنه."(۶)

می توان از قید "حسنه" در آیه استفاده كرد كه پیامبرصلی الله علیه و آله اسوه‌ای تام و تمام و بی نیاز كننده است؛ به همین جهت امام علیعلیه السلام میفرماید:

" و لقد كان فی رسول الله صلی الله علیه و آله كاف لك فی الاسوه."(۷)

در تحلیل كلی میتوان گفت: سه عنصر اساسی را قرآن در ارتباط با سنت گوشزد میفرماید:

الف. نباید با حاكم ساختن رای، سنت را مرجعی تشریفاتی قرار داد! این نكته از دسته اول (آیاتی كه مردم را به اطاعت بیقید و شرط از پیامبر فرا میخوانند) استفاده میشود.

ب. سنت، رابطه ای پیوسته و وابسته به قرآن دارد. این نكته را میتوان از دسته دوم (آیاتی كه بر شارحیت سنت برای كتاب تاكید میورزند) استفاده می شود.

ج. سنت، حوزه‌های مختلف را پوشش میدهد و به خاطر برخورداری از قابلیت‌ها و ظرفیت‌های لازم پاسخگو است. این نكته را میتوان از دسته سوم (كافی بودن سنت در تامین نیاز به اسوه) به دست آورد.

بنیان بقای سنت بر گستره عناصر سه گانه مذكور نهاده شده است كه همگی از قرآن برون تراویده اند. همه عوامل دیگری را كه در تحلیل شكل گیری و ماندگاری سنت بعدا اضافه خواهیم كرد به این سه عنصر بازگشت دارد.

●مجموعه دوم:

عناصری كه در پرتو توجه و برنامه ریزی آگاهانه پیامبرصلی الله علیه و آله سامان یافته است.

پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله به عنوان آخرین پیامبر، در قبال آیندگان رسالتی بزرگ بر دوش داشت. او برای بنیان گذاری سنت خود دو نقش را میبایست ایفا كند؛ از یك طرف سنت خویش را به گونه‌ای غنی و پرظرفیت ارایه دهد كه بتواند پاسخگوی دو سطح متفاوت تاریخ و زمان پیدایش اسلام باشد و از طرف دیگر، عوامل پیش زمینه‌ها و قابلیت‌های لازم برای ماندگاری و بالندگی سنت را در تاریخ تامین و تضمین نماید. آنچه در پی میآید بخشی از این عوامل و پیش زمینه‌ها و قابلیت‌ها است:

۱ ـ بهره گیری از واژه های جامع

در شرایطی كه مردم با آموزه‌های سنت چندان آشنا نبودند پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله در ارایه سنت از جملاتی عمدتا كوتاه و سمبلیك بهره جست؛ جملاتی كه در عین كوتاه بودن، حجم فشرده‌ای از مفاهیم را با خود همراه داشتند و به رغم پربار بودن، شتابان راه به حافظه میبردند و به خاطر سپرده میشدند.

پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله خود در سخنی كه امامیه و اهل سنت از وی روایت كرده‌اند، به این موضوع اشاره كرده و فرموده است: "اوتیت جوامع الكلم."

قرار گرفتن سنت در قالب جوامع الكلم، به مسلمانان امكان میداد تا با سرعت بیشتر وظیفه دریافت سنت را به انجام رسانند و با سهولت بیشتر مسئولیت بسیار مهم پاسداری و ماندگارسازی آن را عملی سازند. به ویژه آن كه فرصتی را كه پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله برای ارایه تمام اجزای دین همچون اخلاق، فقه، معارف و... در اختیار داشت، زیاد نبود و این به نوبه خود سبب میشد تا شیوه ای بهتر را برای بهره گیری از فرصت‌ها جهت ارایه سنت در پیش گیرد.

او برای بنیان گذاری سنت خود دو نقش را میبایست ایفا كند؛ از یك طرف سنت خویش را به گونه‌ای غنی و پرظرفیت ارایه دهد كه بتواند پاسخگوی دو سطح متفاوت تاریخ و زمان پیدایش اسلام باشد و از طرف دیگر، عوامل پیش زمینه‌ها و قابلیت‌های لازم برای ماندگاری و بالندگی سنت را در تاریخ تامین و تضمین نماید.

۲ ـ ایجاد توجه به سنت در مردم

پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله علاوه بر ارایه قرآن، وظیفه سنگین تاسیس و ایجاد سنت را نیز بر دوش داشت؛ سنتی كه قرار بود چند گام عقب‌تر از قرآن، همیشه در اندیشه اسلامی باقی بماند. در شرایط صدر اسلام برای پاگیری و تاسیس این نهاد فكری، ارایه بخش‌هایی كه در لایه‌های ظاهر قرآن مشاهده نمیشدند ولی نقشی فقهی داشتند، از اهمیت برخوردار بود. پیامبر با ارایه این بخش‌ها ـ كه مسلمانان به شدت به آن نیازمند بودند ـ سنت را به عنوان یك منبع تشریع در میان تازه مسلمانان جا انداخت و به نهادینه كردن آن كمك كرد. این مطلب را هنگامی میتوان بهتر درك كرد كه با گذر از نگرش‌های امروزی نگاهی نیز به شرایط صدر اسلام بیاندازیم، توصیف‌هایی كه از پیامبر در دوران شكل گیری اسلام به جای مانده است، نوعی آمیختگی و این همانی را میان اهمیت شخصیت فقهی و آموزگار پیامبر با اهمیت قرآن نشان میدهد. در واقع اعراب تازه با اسلام خو گرفته تحت تاثیر جلوه‌های ربانی و اعجازآمیز قرآن اولین مزیتی كه از پیامبر به یاد میآوردند قرآن بود. این اگر چه نشانگر توان و نیروی بالای كتاب خداوند در جذب كفار به سمت اسلام میباشد ولی به خودی خود و در دراز مدت نمیتوانست دیگر نقش پر اهمیت پیامبر را كه آن نیز بعد از قرآن دارای اهمیتی فوق العاده است، بر مردم نمایان سازد. این نقش همان سنت ساز بودن و منشا سنت بودن پیامبر میباشد. سنت در عین حال كه در نهایت ارایه تفسیرهایی از قرآن است ولی میراث سنت بر جای مانده نشان میدهد كه این نهاد فكری، اسلامی همچون یك مترجم ساده عمل نمیكند و به صورت مستقل و بدون قرار گرفتن در حاشیه قرآن به ارائه اندیشه‌هایی دست میزند كه گاه راهیابی به ارتباط آن‌ها با قرآن به این سادگیها میسر نمیشود. بنابراین پیامبر نیاز داشت تا نقش سنت ساز و سنت گذار خود را نیز در میان اعراب تازه مسلمان باز گوید؛ برای راهیابی به این هدف مهم آنچه اهمیت داشت گسستن رشته های این ذهنیت پیله وار از دور شخصیت پیامبر بود كه وی را در چارچوبی وابسته و غیر مستقل از قرآن میدید. پیامبر برای شكل دادن به شرایطی كه پذیرای نقش سنت ساز او باشد باید میكوشید تا در مردم احساس نیاز به خود و سخنانش ایجاد كند و از این رهگذر هویتی را به نام سنت پدید آورد؛ این میتوانست به مردم آن دوران توجه دهد كه علاوه بر "قرآن" میراث دیگری نیز به نام "سنت" از پیامبر بر جای خواهد ماند. اگر امروزه با میراثی استوار و غیر قابل تردید به نام سنت روبه رو هستیم نمیتوانیم به لحاظ استواری فعلی آن شرایط شكل گیریاش را نادیده بگیریم؛ استواری سنت به جای مانده در دست‌های ما، محصول تلاشی است كه پیامبر به این منظور سامان داد. قرآن نیز در توضیحی آشكار، به سنت و نقش پر اهمیت آن اشاره میكند و با قرار دادن اطاعت از رسول در كنار و همدوش با اطاعت از خداوند، نقش غیر قابل انكار سنت را به مسلمانان یادآور میگردد.

۳ ـ ابتكار عمل بخشیدن به سنت

اگر انفعال، دامنگیر یك حركت اجتماعی شود سرنوشتی بهتر از انزوا یا "تغییر هویت" نخواهد یافت و نیز اگر یك حركت فكری برای خود وظیفه‌ای بزرگ را با مختصاتی اجتماعی و سیاسی تعریف كرده باشد حتما فراروی خود حركت‌های بازدارنده و ستیزه جوی فراوانی خواهد داشت. پیامبر با دركی كامل از ماهیت اندیشه سنت و تلاش‌های ستیزه جویانه‌ای كه در انتظار خود داشت، سنت را از مولفه‌های انفعالی به شدت پیراست. باید دانست كه همیشه رفتار پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله در چارچوب‌های زمانی تفسیر كامل خود را نمییابد؛ بسیاری از موضع گیریهای نبوی نقشی پیشگیرانه و تلاشی به منظور علاج واقع قبل از وقوع بوده است. بنابراین بخشی از تلاش‌های پیامبر صلی الله علیه و آله با این هدف انجام میگرفت كه زمام ابتكار عمل هیچگاه از دستان سنت جدا نگردد.

پیامبر برای تحقق این هدف و بخشیدن ابتكار عمل به سنت، كوششی چند جانبه را پی ریخت.

كوشش‌های اساسی پیامبر در محورهای زیر جای می گیرد:

الف. ایجاد تقابل میان سنت و بدعت

پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله در دفاع پیشگیرانه خود از سنت و با توجه به چالش‌ها و خطرات فراروی مكتب، كوشید تا شعور سنت‌شناسی را در اندیشه، و احساس سنت‌خواهی را در دل مسلمانان بدمد و از این رهگذر ضریب مصونیت سنت را قبل از رویارویی با حركت غول آسای بدعت گذاران، بالا ببرد. موضع گیریها و تلاش‌های پیامبر در ایجاد این تقابل، پیوندی ناگسستنی میان سنت‌جویی و اندیشه مسلمانان برقرار كرد كه به انگیزش و پیدایش حساسیت اجتماعی در مقابل بدعت گذاریها در گذر زمان منتهی شد.

پی نوشت‌ها:

۱. حشر / ۷.

۲. نساء / ۵۹.

۳. نهج البلاغه، خطبه ۱۲۵.

۴. نحل / ۴۴.

۵. نحل / ۶۴.

۶. احزاب / ۲۱.

۷. نهج البلاغه، خطبه ۱۶۰.

۸. وسائل الشیعه، ج ۶، ص ۵۰۸.

۹. همان، ص ۵۱۱ و صحیح مسلم، كتاب جمعه، ص ۴۳.

۱۰. سفینه البحار، ج ۱، ص ۶۳.

۱۱. مسند احمد، ج ۲، ص ۱۵۸.