در میان خواب ها

نگاهی به نمایش «به روایت خسرو پسر معین البکا» نوشته فرهاد ارشاد و کارگردانی بیتا عبائیان

تعزیه شکلی از نمایش آیینی سنتی در ایران است که بر اساس نگرش های مذهبی شکل گرفته و بنا بر همبستگی نزدیک عامه مردم با مذهب و مسائل مذهبی از زمان های دور به عنوان یکی از راه های عزاداری که البته جذابیت نمایشی نیز برای مخاطب داشته، مورد توجه بوده است. تعزیه با عبور از دوران تاریخی سیری را طی کرد که به تکامل آن در دوره قاجار انجامید. حمایت های مردم از تعزیه در این دوران به اوج خود می رسد و اثرات آن تا سال ها بعد که دوران درخشش آن رو به زوال می رود، همچنان در بین هواداران این هنر باقی می ماند. در دوره قاجار دربار و اشراف حمایت های فراوانی از تعزیه می کنند و در نتیجه این حمایت ها تعزیه به عنوان شکلی از نمایش مذهبی که برای مردم جنبه شرکت در فریضه عمومی را داشت، بسیار مورد استقبال و حمایت قرار گرفت. شکل گیری تعزیه و تکامل آن مدیون حمایت مادی و معنوی بی دریغ مردم از آن و علاقه شان به این شکل نمایش بود.

در درجه نخست، تعزیه بخش عمده یی از آیین های سوگواری مردم در دو دهه اول محرم و آخر صفر را شکل می داد. بسیاری بازرگانان و تجار و درباریان و خود ناصرالدین شاه (و به تبع او همه اقشار اجتماع) به حمایت از تعزیه پرداختند. و دوم آنکه خاستگاه تعزیه نوشته های مذهبی مثل روضه الشهدا، فرهنگ عامه، شنیده ها و حکایت های افسانه یی- تاریخی، باورهای مردم و اعتقادات عامه مردم بود که همگی از میان توده مردم برخاسته بود و نشانگر پیوند عمیق و ناگسستنی آن با مردم بود.

آنچه در وهله نخست در نمایش «به روایت خسرو پسر معین البکا» جلب توجه می کند، تمرکز یک گروه نمایشی بر موضوعی است که خود به عنوان شکلی نمایشی در میان ایرانیان شناخته می شود و این موضوع چیزی نیست جز تعزیه.

در حقیقت می توان این نمایش را نمایشی درباره نمایشی دیگر دانست با این تفاوت که این نمایش نمایشی عادی نیست و آنچه به عنوان موضوع انتخاب شده و در این نمایش محل بحث و آفریننده انگیزه اعمال کاراکترهاست، نمایشی از جنس مذهبی و مردمی است که جایگاه ویژه آن در میان اقشار مختلف مردم به آن حساسیتی ویژه می بخشد؛ حساسیتی که اجازه می دهد این موضوع هر بار از دریچه یی دیگر و با زاویه دیدی متفاوت در نمایش امروزین به معرض بحث و بررسی گذاشته شود.

بنیان داستان نمایش بر ارتباط کاراکترها با تعزیه گذاشته شده است. احترام و علاقه مندی و نیز تقدسی که کاراکترها برای تعزیه قائلند ( که نماینده آنان لیلاست) در برابر ایده خسرو که به مبارزه با شیوه های سنتی برخاسته، قد علم می کند. خسرو خود پسر میرزا یحیی یحیوی معین البکا است که ۱۰ سال از ایران دور بوده و در این مدت توانسته به مهندسی تمام عیار در زمینه معماری ساختمان تبدیل شود. خسرو که خود در کودکی همراه پدر به آموزش تعزیه خوانی و خواندن نقش حضرت رقیه می پرداخته اکنون که تکیه موسوم به پدرش به او ارث رسیده به جای برپا داشتن مراسم تعزیه و ادامه راه پدر، قصد درهم کوبیدن ساختمان تکیه و بازسازی و تبدیل آن به یک مجتمع فرهنگی تجاری را دارد.

در این میان لیلا نامزد او و دختر میرزااحمد که شمرخوان است به عنوان نماینده مخالفان این طرح در برابر او ظاهر شده و اصرار دارد که خسرو در تصمیم خود تجدید نظر کند؛ اما خسرو بر تصمیم خود پافشاری کرده و حتی یاد خاطرات قدیم نیز نمی تواند خللی در تصمیم او وارد کند. هنگامی که لیلا ناامید و سرخورده او را ترک می کند غریبه یی مرموز نزد خسرو می آید که با طرح سوالاتی درباره انگیزه شمر برای کشتن امام حسین (ع) خسرو را گیج می کند. او که اشتلم خوانی را بر اولیاخوانی ترجیح می دهد به رفتار مرموز خود ادامه داده و سرانجام از خسرو آب طلب می کند که دست آخر نیز نمی تواند به آن دست یابد. در صحنه های بعد خسرو بعد از حمله یی عصبی در بیمارستان بستری شده و میرزااحمد که آرزو دارد یک سال به جای شمرخوان، اولیاخوان شود به همراه لیلا دخترش که نامزد خسرو است، در بیمارستان با زاری از خداوند شفای او را می خواهد.

گره گشایی داستان در خوابی اتفاق می افتد که در آن خسرو پدرش را ملاقات می کند. در اینجا هویت غریبه یی که به دیدن خسرو آمده معلوم می شود و پدر خسرو از او می خواهد تکیه را به همان شکل نگه داشته، خود نقش شمر را بخواند و به میرزااحمد نیز اجازه دهد به آرزوی دیرینش رسیده و اولیاخوان باشد. با وجود اینکه نمایش «به روایت خسرو پسر معین البکا» یک نمایش با داستانی کامل و اوج و فرود است اما آن چیزی که به چرخش نمایشنامه و تغییر طرز فکر کاراکتر خسرو می انجامد ( خواب دیدن) تمهیدی است که در بسیاری از نمایش های این گونه شاهد آن بوده ایم و بیشتر به عنوان راه حل کلیشه یی کاربرد دارد، در صورتی که شاید اگر با پایانی محکم تر و دلایلی دراماتیک تر برای تغییر طرز فکر شخصیت ها مواجه می شدیم، نمایش از پایان بندی قوی تری برخوردار می شد.

در اجرای این نمایش تلاش شده از عناصر تعزیه نیز استفاده شود. سکویی در میانه صحنه که یادآور سکوی تعزیه است و نیز استفاده از لباس و ابزار تعزیه خوانی به عنوان آکسسوار. علاوه بر این خواندن و بازی بخش هایی از نقش های مختلف در تعزیه های گوناگون در این نمایش به چشم می خورد که خود به عنوان عنصری فضاساز کاربرد دارد.

نقطه قوت کارگردانی این نمایش را می توان در صحنه روبه رو شدن خسرو با لیلا دانست. مشخصه این صحنه میزانسن های شسته رفته و رعایت اصول چینش در صحنه است. بازی ها در این نمایش روان و یکدست هستند و تا قبل از بستری شدن خسرو در بیمارستان، داستان نمایش به خوبی پیش رفته و گره افکنی در نمایشنامه با توجه و دقت صورت می گیرد. اما گره گشایی این نمایش همان طور که گفته شد با ساده کردن موضوع از طریق خواب دیدن کاراکتر مخالف با بقیه صورت می گیرد و این موضوع به کلیت نمایشنامه آسیب می زند.

دکور نمایش کاملاً رئالیستی و پرحجم است که در برخی موارد اندکی از فضا پیشی گرفته و همه جزییات آن مانند درها و پنجره های متعدد مورد استفاده قرار نمی گیرند. در عین حال دکور با فضای کلی نمایش که دارای حال و هوایی رئالیستی است همسو است و تلاش شده تک تک جزییات رئالیستی همچون آجری بودن دیوارها و چوبی بودن درها و مشبک بودن پنجره ها با شیشه های رنگی در آن رعایت شود. اختلاف سطح موجود در دور تا دور دکور و نیز ایجاد فضاهایی در سطوح مختلف با استفاده از پله ها علاوه بر افزایش کیفیت بصری نمایش، به کارگردان نیز برای ارائه میزانسن های متنوع یاری رسانده است.

نمایش «به روایت خسرو پسر معین البکا» این روزها در تالار سنگلج روی صحنه رفته است.

افسانه نوری