بررسی وضعیت رویشی ۸گونه مهم جنگلی ومرتعی استان کهگیلویه وبویراحمد

مطالعه وشناخت گیاهان مناطق مختلف رویشی از ضروری ترین مسائل و تحقیقات بنیادی و زیربنایی در عرصه منابع طبیعی و محیط زیست است در واقع با شناخت هر منطقه می توان ضمن بهره برداری معقولانه از این ثروت ارزشمند در راستای توسعه پایدار و حمایت منطقی از این منابع همت گماشت

در این تحقیق به منظور حفاظت از تنوع درون و بین گونه ای ذخایر ژنتیکی و ممانعت از انقراض تدریجی درختان و درختچه‌های شاخص جنگلی استان کهگیلویه وبویراحمد ، با گردش در عرصه های جنگلی استان ، از لحاظ شرایط اقلیمی ، خاکشناسی و توپوگرافی مورد بررسی قرار گرفت وبر اساس اولویت بندی ، تعداد۸ گونه درختی ودرختچه ای شامل بلوط ایرانی ((Quercus brantii var.persica بنه (Pistacia atlantica) گلابی وحشی (Pyrus glabra ) کیکم (Acer monnuspessulanum ) زبان گنجشک (Fraxinus rotundifolia) بادام کوهی((Amygdalus scoparia کلخونگ (Pistacia khinjuk) شن(Lonicera nummularifolia) جهت شناسایی،جمع آوری بذور ونگهداری انتخاب گردید.گونه های مذکوراز نظرخصوصیات و شرایط موفولوژیکی ، اکولوژیکی شرایط اقلیمی وخاکشتاسی ، نگهداری ، حفاظتی ، تکثیر و کاربرد ذخایر ژنتیکی درختان جنگلی مورد مطالعه قرار گرفت. سپس ، اطلاعات مربوط به مشخصات موفولوژیک،گیاهشناسی و مشخصات نوع بذور درختان ودرختچه‌های موجود در منطقه(رکال سیترانت ، ارتودکس ویا متوسط) یادداشت گردید و نسبت به ثبت مشخصات، بسته‌بندی و برچسب برروی نمونه‌ها اقدام گردید. در پایان فصل رویشی از روی پایه های درختی و درختچه ای سالم وقوی در مناطق مختلف ، بذر جمع آوری گردید و پس از خشکاندن در شرایط مناسب، بسته بندی شده وتعداد ۲۰ نمونه بذری با اطلاعات ضمیمه به بانک ژن مؤسسه جهت انتقال به سردخانه ونگهداری در بانک ژن ارسال گردید در این تحقیق ضمن بررسی گونه های درختی و درختچه ای موجود در استان نقشه پراکنش ۸ گونه از ذخایر درختی و درختچه ای بر اساس اولویت انتخاب و تهیه گردید. در مجموع از گیاهان شناسایی شده ۲۵تیره متعلق به درختان ودرختچه ها می باشد که در ۶۷ گونه وزیرگونه در مناطق مختلف استان قادر به رویش می باشندنتایج حاصله از این تحقیق موید این مسئله است که علی رغم طیف وسیع بردباری بعضی از گونه ها نظیر بلوط وبنه که از ۵۵۰۰ سال پیش در حوزه زاگرس مستقر گردیده اند(مطالعات گرده شناسی دانشمندان ومحققین فرانسوی) ، از یک سو با افزایش جمعیت انسان و قطع بی رویه درختان و توسعه اراضی کشاورزی ، تاسیسات ساختمانی وتعرض به حریم جنگل توسط انسان و از سوی دیگر با توجه به مشکلات زاد آوری وتجدید حیات وچرای بی وقفه نونها ها توسط دام وطغیان آفات میوه خوار و برگخوار حیات این گونه ها وبعضی از گونه های حساس با تهدید جدی روبرو شده است.

● مقدمه :

مطالعه وشناخت گیاهان مناطق مختلف رویشی از ضروری‌ترین مسائل و تحقیقات بنیادی و زیربنایی در عرصه منابع طبیعی و محیط زیست است. در واقع با شناخت هر منطقه می‌توان ضمن بهره‌برداری معقولانه از این ثروت ارزشمند در راستای توسعه پایدار و حمایت منطقی از این منابع همت گماشت. طرح بررسی و ارزیابی ذخایر ژنتیکی جنگل که بر اساس تفکر حمایت از گونه‌های باارزش و رو به انقراض ودر معرض خطر و توسعه و تکثیر ذخیره‌گاههای جنگلی ، در قالب طرح ملی در کشور به اجرا درآمده است ، در حقیقت گام اساسی در راستای شناسایی و حفاظت از گونه های در معرض خطر و آسیب پذیر می باشد بنا بر آمار موجود در ایران ۵/۵ درصد از گونه‌های گیاهی ، در حال انقراض می‌باشند که این میزان ،۵۵۰ برابر مقدار پیش بینی شده توسط اتحادیه بین المللی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (IUCN)۶۱۴۸۱; در سال ۲۰۰۰ است. این امر نشان دهنده فقدان یک برنامه جامع حفاظت از منابع ژنتیک گیاهی در کشور است ،.ایران با ۴/۱۲میلیون هکتار جنگل ( حدود ۶/ ۷٪ از سطــح کل کشور) در مقایسه با سایر نقاط دنیا اگر چه از نظر پوشش جنگلی فقیر می باشد اما به لحاظ تنوع گونه ای و ذخایر ژنتیکی گیاهی در جهان کم نظیر می.

ایـران در بین ۵۶ کشور دارای جنگل درجهان ، مقــام چهــل و پنجم را دارا می‌‌باشد وبه تبع آن استان کهگیلویه و بویراحمد بدلیل شرایط خاص اقلیمی و توپوگرافی در برگیرنده قریب به ۲۰% از گونه‌های کشور و وجود حدود ۹۵ تیره گیاهی در خورد توجه جدی است. این استان با اختلاف ارتفاع بین ۱۵۰ متر (حیدرکرار) و ۴۴۰۹ متر ارتفاع در قله سترگ دنا و درجه حرارتی معادل ۱۷- تا ۴۵+ درجه سانتی‌گراد از تنوع بسیار غنی از رستنی‌های علفی و درختی و درختچه‌ای برخوردار است. بطوریکه بیش از یک چهارم فلوریران را در خود جای داده است.. این تحقیق به منظورتقویت بنیه ژنتیکی درختان و درختچه‌های جنگلی ایران در بانک ژن گیاهی کشور و تشکیل بانک اطلاعاتی برای ثبت کلیه اطلاعات مربوط به ذخایر توارثی جمع‌آوری شده و حفاظت از ذخایر ژنتیکی جنگل بعنوان یک سرمایه ملی و بازیافت ذخایر در صورت تخریب یا انقراض می باشد.

● مواد وروش ها :

▪ بررسی منابع وجمع آوری اطلاعات

ابتدا در سال اول اجرای طرح با بررسی منابع داخلی وخارجی وسوابق طرح های تحقیقاتی اجرا شده مر بوط به موضوع تحقیق در استان بستر کار جهت اجرای تحقیق فراهم گردید. در این مرحله به منظور حفاظت از ذخایر ژنتیکی درختان و درختچه‌های جنگلی و ممانعت از انقراض و اضحلال تدریجی گونه‌های با ارزش ژنتیکی و کاهش تنوع و سطح جنگل‌ها ، با جنگل گردشی وبررسی نقاط مختلف جنگل های با انتخاب ۱۰ ایستگاه در جنگل های استان ، اقدام به شناسایی رویشگاه گونه های مختلف درختی ودرختچه ای گردید.پس ازآن با تهیه نقشه های ۵۰۰۰۰ :۱ و۱:۲۵۰۰۰ و نقشه کاربری اراضی.در خصوص وضعیت کلی ایستگاهای مورد مطالعه اطلاعات لازم جمع آوری گردید .

● بحث ونتیجه گیری

شناخت گیاهان هر منطقه از ضروری‌ترین مطالعات و تحقیقات بنیادی و زیربنایی در عرصه منابع طبیعی و محیط زیست آن منطقه است.در واقع با شناخت هر منطقه می‌توان ضمن بهره‌برداری معقولانه از این ثروت ارزشمند در راستای توسعه پایدار و حمایت منطقی ازا ین منابع همت گماشت در این راستا شناسایی گونه های در حال انقراض و گونه هائی که دارای ارزش اقتصادی بالایی هستند، یا گونه هایی که در رویش بذر آنها مشکل وجود دارد، همچنین تلفیقی از صفات با ارزش و کیفی که در گونه های خویشاوند وجود دارد می تواند اهمیت کار فوق را بیان نماید ، یکی از راههای حفظ ذخایر ژنتیکی جمع آوری بذر ونگهداری آن دربانک ژن می باشد فرانکلین( ۱۹۸۴). بر اساس مطالعات انجام شده از بین رفتن زیستگاه طبیعی یک گونه کم کم منجر به انقراض تدریجی آن گونه می باشد قریب به ۹۰درصد ازگونه های مهم منقرض شده، بدلیل ازبین رفتن زیستگاه طبیعی خود تدریجا از بین رفته اندAvery.(۱۹۹۷). در این زمینه یکی از راههای حفظ تنوع ژنی یک گونه جمع آوزی و نگهداری نمونه های بذری در بانک ژن می باشدBrown (۱۹۸۹). اما قدرت زنده مانی وتنازع برای بقا وحفظ حیات مجموعه رستنی های یک منطقه علاوه بر براینکه وابسته به عوامل طبیعی نظیر اختصاصات آب وهوایی وخاک وشرایط رویشگاهی می باشند، متأ ثر از عوامل غیر طبیعی نظیر دخالت بشر وچرای دام نیز می باشند. استفاد از روش نگهداری از گونه ها در داخل زیستگاههای خود (On site or in situ maintinance) که اولین بار در سال ۱۹۷۰ توسط دانشمندان و مراکز و موسسات علمی غرب مطرح گردید (بروش، ۱۹۹۱) در این تحقیق به عنوان راهکار حفاظت از ذخایر درختی و درختچه ای استان و کشور پیشنهاد می گردد. گرچه نگهداری در خارج از رویشگاه (Ex situ) نیز به طور یقین بایستی تکمیل کننده روش فوق مورد توجه قرار گیرد. یوسفی(۱۳۸۵). چرای بی رویه دام از رستنی های علفی وقطع بی رویه درختان جنگلی وتوسعه اراضی کشاورزی وبهره برداری غیره اصولی جنگل در به هم زدن کلیماکس،وتغییر شکل وترکیب وتنوع رستنی ها بویژه تغییر گونه های جنگلی دانه زاد اولیه به شاخه زادوجست گروهها بسیار مؤثر بوده اند .اگرچه عوامل آ ب و وهوایی بویژه دما و رطوبت تأ ثیر بسزائی در گسترش واستقرار گونه های گیاهی دارد،لیکن عوامل فیزیوگرافی وشرایط جغرفیایی وسرشت ذاتی یک گونه در یک منطقه ، از عوامل بسیار مهم در حضور ویا عدم حضور یک گونه ویا مجموعه ای از گونه های گیاهی دارد.

بعنوال مثال گونه های علفی چند ساله در ارتفاعات بالاتر نسبت به گونه های یکساله حضور بیشتری دارند ویا گونه درختی ارس(Juniperus excelsa)در ارتفاعات بیش از ۲۹۰۰تا۳۵۰۰متر در منطقه قادر به رویش می باشنددرحالیکه گونه بلوط((Quercus brantii از ارتفاع ۹۰۰تا ۲۶۰۰متر مشاهده میگردند ویا گونه بنه(Pistacia mutica) علاوه به تحمل طیف وسیع دما ۱۷- درجه سانتیگراددرمنطقه دنا تا ۴۸+ درجه سانتیگراد اطراف گچساران واز از ارتفاع کمتر از ۱۰۰متر در جنوب استان تا بالای ۲۷۰۰متر در منطقه سی سخت مشاهده می گردد.در این راستا علی رغم وسعت کم استان(۱% مساحت کشور) تنوع گونه های گیاهی اعم از گیاهان علفی ودرختی ودرختچه ای ، به دلیل شرایط خاص اقلیمی و توپوگرافی بسیار زیاد است.

براساس بررسی های به عمل آمده در استان ۷۸۸ گونه گیاهی متعلق به ۴۱۹ جنس و۸۳ تیره گیاهی تا کنون از نقاط مختلف استان جمع آوری و مورد شناسایی قرار گرفته است و از این گونه ها ، ۵/۳۵% همی کریپتوفیت، ۳۴% تروفیت، ۱۱%کاموفیت، ۵/۷% فانروفیت، ۷%کریپتوفیت و ۵%ژئوفیت میباشند. در مجموع از گیاهان شناسایی شده ۲۵تیره متعلق به درختان ودرختچه ها می باشد که در ۶۷ گونه وزیرگونه در مناطق مختلف استان قادر به رویش می باشند. اما نتایج حاصله از این تحقیق موید این مسئله است که علی رغم طیف وسیع بردباری بعضی از گونه ها نظیر بلوط وبنه که از ۵۵۰۰ سال پیش در حوزه زاگرس مستقر گردیده اند(مطالعات گرده شناسی دانشمندان ومحققین فرانسوی) ، از یک سو با افزایش جمعیت انسان و قطع بی رویه درختان و توسعه اراضی کشاورزی ، تاسیسات ساختمانی وتعرض به حریم جنگل توسط انسان و از سوی دیگر با توجه به مشکلات زاد آوری وتجدید حیات وچرای بی وقفه نونها ها توسط دام وطغیان آفات میوه خوار و برگخوار حیات این گونه ها وبعضی از گونه های حساس با تهدید جدی روبرو شده است.

چون با قطع درختان مادری دیگر زاد آوری وتجدید حیات نیز امکان پذیر نخواهد بود. پس مهمترین مسئله جهت بقا گونه های جنگلی، حمایت از درختان مادری وکمک به تجدید حیات وزاد آوری خواهد بود اگرچه یکی از راههای حفظ ذخایر ژنتیکی گونه های جنگلی جمع آوری بذر ونگهداری آن دربانک ژن می باشد اما حفظ زیستگاه طبیعی یک گونه و عدم تعرض به قلمرو و حریم رویشگاه یک گونه خود به خود موجب حفظ طبیعی آن گونه خواهد بود تجربه ثابت کرده است که جنگل خود قادر به ترمیم ضایعات حاصل از شرایط نامساعد طبیعی (خشکسالی وطغیان آفات ) خواهد بود اما دخالت های مصنوعی توسط بشر تا حدود زیادی باعث تهدید جدی حیات گونه های حساس وبا بردباری کم گردیده است.نتایج حاصل از بررسی عوامل بازدارنده رشد گونه های درختی ودرختچه ای نشان می دهد که از عوامل مهم تخریب جنگل و تهدید نسل گونه های درختی ودرختچه ای ا نسان ودام می باشد که موجب انقراض تدریجی بعضی از گونه های در معرض تهدید وحساس گردیده است. با اجرای این تحقیق در مجموع تعداد ۱۵۰ نمونه بذر از درختان و درختچه های جنگلی استان از تعداد ۴۵ گونه جنگلی از جنگلهای استان جمع آوری گردید که تعداد ۲۵ نمونه آنها متعلق به ۳۰ گونه ای است که بعنوان گونه های اولویت دار برای جمع آوری بذر مشخص گردید.

۱- مسعود یوسفی کارشناس ارشد مرکز تحقیقات کشاورزی ومنابع طبیعی کهگیلویه وبویر احمد

۲- سید مجید حسینی کارشناس ارشد مرکز تحقیقات کشاورزی ومنابع طبیعی کهگیلویه وبویر احمد

منابع مورد استفاده:

۱- ثابتی، حبیب اله، ۱۳۵۵، درختان و درختچه های ایران، سازمان تحقیقات کشاورزی، ۸۱۰ ص.

۲- -غفاری،رضا،۱۳۷۳. جنگلها،مراتع وتوسعه. مجموعه مقالات کنفرانس رشدوتوسعه استان کهگیلویه‌وبویراحمد.ص۱۹۶

۳- مظفریان ولی الله، ۱۳۸۳. درختان ودرختچه های ایران ، تهران. انتشارات فرهنگ معاصر ۹۹۱ص.

۴- میر حیدر ، حسین،۱۳۷۳. معارف گیاهی، جلد پنجم

۵ - یوسفی، مسعود، غلامعلی ، جلالی، فتاحی، محمد،۱۳۷۸. بررسی اثر تعرضات انسان و دام برساختار جنگلهای بلوط منطقه پاتاوه یاسوج، پایان نامه کارشناسی ارشد

۶- یوسفی،م.،فتاحی،م.، وبهشتی فر،ع.،۱۳۷۹.بررسی عوامل مؤثر بر پراکنش پسته وحشی در جنگلهای کهگیلویه وبویر احمد۵۵ صفحه.

۵- national research council.(۱۹۹۱). Managing global genetic resources.Washington , D.c..

۶- Global Strategy for Plant Conservation.(۲۰۰۱). convention on biology diversity united nations environment programme.

۷- Plants For A Future .(۲۰۰۴). Sorbus torminalis - (L.)Crantz.Wild Service Tree. Charity No. ۱۰۵۷۷۱۹, Company No. ۳۲۰۴۵۶۷, [e-mail]

۸-Guerrant ,E.McMahan.(۱۹۹۷).Saving seeds for the future –the seed bank at berry botanic garden.BGCI.Vol.۲.No.۹