جنگ شهرها

حمله هوایی و موشكی عراق به شهرها و مناطق مسكونی ایران كه از نخستین روزهای تجاوز آغاز شد و با شدت ادامه یافت, در خردادماه ۱۳۶۳ وارد مرحله جدیدی شد

یكی از صحنه های دردناك و در عین حال نمونه بارز نقض حقوق بشری از سوی رژیم بعثی عراق، حمله های مكرر آن به مناطق مسكونی ایران است كه «جنگ شهرها» نامیده شده است.

پس از ناكامی نظامی، سیاسی و روانی عراق در جبهه های جنگ، سردمداران این رژیم با هدف كسب امتیازات و تحمیل شرایط خود به «جنگ شهرها» مبادرت ورزیدند.

● ممنوعیت حمله به مناطق مسكونی در حقوق بین الملل جنگ

حمایت از غیرنظامیان در حملات مسلحانه، تفكیك اهداف نظامی از غیرنظامی و تلاش برای محدود ساختن صدمات ناشی از جنگ، اساس و مبنای تدوین مقررات و قوانین مربوط به حقوق جنگ است. در نیمه دوم قرن نوزدهم، حمایت از افراد غیرنظامی در برابر خطرهای ناشی از حمله های مسلحانه به عنوان یك قاعده عرفی مورد پذیرش قرار گرفته و مورد قبول همه كشورها قرار گرفت.گفت وگوهای صلح لاهه در سال های ۱۸۹۹ و ۱۹۰۷ و همه اقدام هایی كه در ژنو در فاصله سال های ۱۸۶۴ تا ۱۹۷۷ صورت گرفتند، براساس این اصل حقوق عرفی بوده اند.

● آغاز جنگ شهرها

در حالی كه ایران برای تعیین سرنوشت جنگ اجرای عملیات نظامی را در زمین دنبال می كرد، عراق برای مقابله با این وضع حمله به جزیره خارك و مناطق غیرنظامی را برنامه ریزی كرده بود. در نتیجه، پس از فتح خرمشهر، عراق حمله به شهرها را از سر گرفت و به موازات آن حمله به خارك را آغاز كرد. حمله عراق به شهرها بویژه حمله موشكی به دزفول و حمله خمپاره ای به شهر اهواز و دیگر مناطق مسكونی در دوره اول جنگ به صورت متناوب انجام می شد، ولی با آغاز عملیات رمضان حمله به مناطق مسكونی و افراد غیرنظامی به شكل جدید و گسترده ای از سر گرفته شد.

به عبارتی دیگر حمله هوایی دشمن كه در پی طراحی عملیات سرنوشت ساز رمضان و همچنین شكست دشمن درعملیات كربلای یك، ۲ و ۳ در تیر و شهریورماه افزایش یافته بود، ادامه یافت و در ماه های شهریور، مهر و آبان ،۱۳۶۵ مناطق صنعتی، كارگری، اقتصادی و نفتی و نیز شهرها و مناطق مسكونی و مناطق عملیاتی زیر شدیدترین حمله های هوایی و بمباران قرار گرفتند. در حقیقت عراق از این كار ۲ هدف را دنبال می كرد؛ یكی هدف كوتاه مدت كه جلوگیری از اجرای عملیات سرنوشت ساز بود، دیگری هدف بلندمدت كه انهدام منابع ارزی و درآمد كشور و همچنین به ستوه آوردن مردم و برانگیختن مخالفت آنان با جنگ و در نتیجه تسلیم جمهوری اسلامی و پذیرش آتش بس به نحوی كه مطلوب رژیم عراق باشد، بود.

افزایش حمله هوایی عراق و دسترسی به نقاطی كه قبل از این در توان عراق نبود، علاوه بر این كه به دلیل واگذاری تجهیزات و هواپیماهای پیشرفته ای بود كه شوروی و فرانسه در اختیار عراق گذاشته بودند، مرهون همكاری كارشناسان آمریكایی بود.

بیش ترین حملات عراقی ها در این مدت به باختران صورت گرفت. از جمله در حمله روز هفتم آبان ۱۳۶۵ كه باختران و اسلام آباد زیر آتش بمب، راكت و مسلسل هواپیماهای دشمن قرار گرفت، ۱۲۰ تن شهید و ۵۸۰ تن مجروح شدند. همچنین در این مدت تأسیسات نفتی خارك و نقاط مسكونی و صنعتی اصفهان، اراك، تهران، سردشت، خرم آباد، تبریز، لرستان، شیراز، آغاجاری، هفت تپه، گیلانغرب، آبادان، پتروشیمی بندر امام(ره)، راه آهن اندیمشك و سدهای دز و شهید عباس پور زیر حمله های شدید هوایی دشمن قرار گرفت.

● تشدید جنگ شهرها از سوی عراق

حمله هوایی و موشكی عراق به شهرها و مناطق مسكونی ایران كه از نخستین روزهای تجاوز آغاز شد و با شدت ادامه یافت، در خردادماه ۱۳۶۳ وارد مرحله جدیدی شد. در این تاریخ رژیم بعثی عراق با صدور اعلامیه ای به ساكنان شهرهای جنوبی و مركزی ایران اخطار كرد كه این شهرها را مورد حمله هوایی قرار می دهد.

جمهوری اسلامی ایران در برابر اعمال ضدانسانی رژیم متجاوز عراق، همواره پایبندی خود را به موازین بین المللی اعلام داشته و برمبنای مواضع اصولی خود كه برگرفته از تعالیم اسلامی و آرمان های بشردوستانه و اصول اخلاقی است، قواعد حقوق بین الملل جنگ را به مورد اجرا گذاشت. اما با اقدام عراق در اخطار به ساكنان شهرهای جنوبی و مركزی ایران و پس از شدت گرفتن حمله های عراق به این مناطق مسكونی و در نتیجه افزایش تلفات غیرنظامی، ایران پس از رعایت نشدن قواعد بشردوستانه حقوق بین الملل از سوی رژیم عراق، به ناچار به گلوله باران مناطق مرزی مبادرت ورزید.

البته، ایران پیش از توسل به عمل متقابل؛ در تاریخ ۱۵ خردادماه ،۱۳۶۳ به افراد و ساكنان مناطق مرزی و مناطق مجاور تأسیسات نظامی ایران برای ترك نواحی مرزی به طور مكرر اخطار و هشدار داد. در حقیقت ایران در طول جنگ تحمیلی در برابر حملات رژیم عراق به مناطق مسكونی از خود صبر زیادی نشان داد و از آغاز تجاوز عراق تا اواخر سال ۱۳۶۳ از توسل به عمل متقابل كه به موجب مقررات بین الملل حتی مشروع است، خودداری كرد.

● ایران و مقابله به مثل در جنگ شهرها

سیاست مقابله به مثل ایران در جنگ شهرها، پس از تحمل فشار اولیه حمله به شهرها صورت گرفت؛ زیرا ایران به نقطه ای رسید كه این موضوع موجب ضعف در جبهه ها می شد. از این رو این سیاست ابتدا در شهرهای مرزی عراق انجام شد و حمله های هواپیماهای عراق به تهران در اسفند ،۱۳۶۳ به تغییر رویه ایران منجر شد.

گرچه حمله های عراق به شهرهای ایران بویژه شهرهای مرزی از ابتدای جنگ انجام می شد، اما حمله به تهران اوضاع را پیچیده تر كرد و نظم زندگی حاكم بر تهران را برهم زد. به همین دلیل در آن زمان هاشمی رفسنجانی با تلخی از جنگ شهرها یاد كرد.

برهمین اساس، نخستین موشك ایران در تاریخ ۲۳ اسفندماه ۱۳۶۳ و همزمان با عملیات بدر و در حالی كه عراق موج جدیدی از حملات به شهرها و تهران را از سر گرفته بود، به بانك «رافدین» در بغداد اصابت كرد.

عراقی ها از این حمله غافلگیر شدند و یك مقام بلندپایه عراق در مكالمه تلفنی با یك خبرنگار آمریكایی حمله موشكی ایران به بغداد را تكذیب كرد و گفت: «خرابكاران ایرانی یك بمب در داخل ساختمان بانك كار گذاشته بودند كه به ساختمان آسیب رساند ولی كسی را مجروح نكرد».

حتی سخنگوی وزارت خارجه آمریكا در واشنگتن نیز گفت: ما چنین برداشت می كنیم كه انفجار بغداد انفجاری داخلی بوده است و نه یك بمباران. مطبوعات كویت نیز نوشتند: پرتاب موشك به بغداد فقط یك ادعاست.

حمله موشكی ایران به شهرهای بغداد، بصره و العماره هرچند محدود بود، اما موازنه جدیدی را در جنگ شهرها برقرار كرد كه عراق آن را پیش بینی نمی كرد و به نظر می رسید ادامه این وضع با طولانی شدن زمان و افزایش حجم حمله های ایران به شهرهای عراق، آن كشور را از حمله به شهرها باز خواهد داشت در غیر این صورت، عراق باید عامل جدیدی را در جنگ شهرها وارد معادله كند.

● عكس العمل سازمان های بین المللی و توافق ۱۲ ژوئن

پس از این اقدام ایران (مقابله به مثل)، دبیر كل وقت سازمان ملل متحد در پیامی از دولت های ایران و عراق درخواست كرد تا از حمله به مناطق مسكونی در خاك یكدیگر خودداری كنند.

ایران برای سیاست خود مبنی بر خود داری از گسترش جنگ در مناطق غیر نظامی و برای رعایت حقوق انسان دوستانه، به تقاضای دبیر كل وقت پاسخ مثبت داد و رژیم عراق نیز بر اثر فشار افكار عمومی جهان در ظاهر موافقت خود را اعلام كرد و بدین ترتیب توافق «۱۲ ژوئن» ۱۹۸۴ م (۲۲ خداد ۱۳۶۳) شكل گرفت. به دنبال این توافق بنابر تقاضای دبیر كل شورای امنیت سازمان ملل قرار شد تا هیأت های ناظر آن سازمان برای نظارت بر اجرای مفاد این توافق در تهران و بغداد مستقر شوند. اما پس از مدتی، رژیم عراق با استناد به دلایل غیر معقول بارها توافق ۱۲ ژوئن را نادیده گرفت.

سازمان ملل متحد پس از اطلاع از این اقدام، هیأت ناظر خود مستقر در تهران را به بازدید از مناطق مورد حمله فرستاد و او نیز در گزارش خود به شورای امنیت این موارد را مورد تأیید قرار داد.

اما رژیم عراق برای انحراف افكار عمومی و كاستن از فشارهای بین المللی به دروغ مدعی حمله های مشابه ایران به مناطق مسكونی آن كشور شد.عراق، سیاست غیر انسانی حمله به مناطق مسكونی را به منظور وادار ساختن ایران به قبول شرایط تحمیلی آن كشور، همواره تكرار كرد.

رژیم بعثی، در دی ماه ۱۳۶۵ برای چندمین بار جنگ شهرها را آغاز و حمله به مناطق مسكونی و غیر نظامی ایران را به وحشیانه ترین وجهی دنبال كرد كه در پی آن، مدارس، دانشگاه ها، بیمارستان ها و ... مورد حمله كور بمب و موشك قرار گرفتند و حتی اماكن مذهبی نیز مصون نماندند.

آخرین و حساس ترین جنگ شهرها، حمله موشكی عراق به تهران و شهرهای مركزی ایران بود. در این اقدام از تاریخ دهم اسفندماه سال ۱۳۶۶ موشكباران تهران آغاز شد و تا ۱۱اردیبهشت ۱۳۶۷ ادامه یافت.

در این مدت عراق متجاوز از ۱۷۰ موشك میانبرد استفاده كرد و تلفات جانی و آسیب های مالی زیادی را وارد كرد. در این مرحله نیز، ایران بار دیگر برای توقف حمله های عراق به اقدام متقابل روی آورد و از موشك های میانبرد برضد آن كشور استفاده كرد.

مقابله به مثل یا اصل تقابل در تاریخ جنگ همواره یكی از عوامل مؤثر بوده كه دشمن را از حمله به مناطق مسكونی و مردم غیر نظامی بازداشته است. با وجود این ایران همواره خواستار اقدام بین المللی برای توقف حمله به مناطق مسكونی بود و در همه مراحل جنگ شهرها، بارها در مجامع بین المللی و همچنین در مراسم نماز جمعه تهران، اعلام كرد كه از حمله به شهرهای عراق به عنوان عمل متقابل اكراه داشته و از هرگونه تلاشی برای اجرای توافق ۱۲ ژوئن حمایت می كند و در صورت خودداری عراق از انجام آن، از اقدام متقابل خودداری خواهد كرد.البته عراق برای پایان دادن به جنگ شهرها، شروطی را مطرح كرد كه بسیار نامربوط و متزلزل بودند و راه از سرگیری آن را برای خود باز می گذاشت.

در شرایط پیشنهادی عراق برای پایان دادن به حمله ها، مسأله بمباران شهرها به همه جنگ مرتبط شده و هیچ گونه تمایزی بین این گونه اعمال غیر قانونی و انسانی با اقدام دفاع مشروع در جبهه های نبرد، مشاهده نمی شد.

حمیرا حیدریان