انوار امام حسن عسكری علیه السلام

●جغرافیای اسلام

از روزی كه رسول گرامی اسلام آئین حیات بخش خویش را به جهانیان عرضه نمود، این دین آسمانی و جاویدان به سرعت در حال گسترش بود و در مدت ۲۳ سال رسالت حضرت پیامبراكرم صلی ‏الله ‏علیه ‏و ‏آله ‏و سلم ندای توحیدی اسلام از اقصا نقاط عربستان به خارج از آن كشیده شد. استقبال بی‏نظیر تشنگان عدالت و معنویت در شام، یمن، ایران، روم، مصر و حبشه، آئین محمد صلی ‏الله ‏علیه ‏و ‏آله ‏و سلم را به عنوان یك مكتب جهانی مطرح كرده و در اندك زمانی مرزهای جغرافیایی را در نوردیده و به گوش جهانیان رسانید. سه سال قبل از رحلت آن حضرت سفیران اسلام، جهانی بودن آن را به عالمیان عرضه كردند و خداوند متعال به صراحت به پیامبر صلی ‏الله ‏علیه ‏و ‏آله دستور دادند كه به همه اعلان كند كه: «یا اَیُّهَا النّاسُ اِنّی رَسُولُ اللهِ اِلَیْكُمْ جَمیعاً»(۱)؛ ای مردم! من فرستاده خدا به سوی همه شما هستم .

بعد از رحلت پیامبر صلی‏ الله ‏علیه ‏و ‏آله، جانشینان آن حضرت و پیشوایان معصوم علیهم‏السلام هر یك در عصر خود در مناطق مهم و حیاتی دنیای اسلام همچنان نفوذ داشتند و علی‏رغم فشارهای امویان و عباسیان، ارتباط محكم خود را با دوستداران و شیفتگان معارف قرآن و اهل‏بیت علیهم‏السلام حفظ می‏كردند.

در عصر امام رضا علیه‏السلام كشورهای زیادی در قلمرو جهان اسلام قرار داشت. ایران، افغانستان، سند، تركستان، قفقاز، تركیه، عراق، سوریه، فلسطین، عربستان، سودان، الجزائر، تونس، مراكش و اسپانیا(اندلس)، بخشی مهمی از قلمرو جهان اسلام در آن عصر به شمار می‏آید. زمانی كه امام رضا علیه‏السلام با فشار حكومت وقت از مدینه به مرو ـ پایتخت آن روز جهان اسلام ـ وارد شد، ارتباط آن حضرت با بسیاری از سران ملیت‏های مختلف اسلامی و حتی غیر اسلامی افزایش یافت.

خلفای عباسی برای جلوگیری از نفوذ امامان معصوم علیهم‏السلام در میان مسلمانان، از هر فرصت و وسیله‏ای سود جستند. اِعمال فشار و محدودیت كم‏سابقه، مهم‏ترین حربه آنان بود. این فشارها بعد از شهادت امام رضا علیه‏السلام در عصر امام جواد، امام هادی و امام عسكری علیهم‏السلام به اوج خود رسید. از آنجایی كه شنیده بودند «مهدی موعود علیه‏السلام » كه طومار حكومت ستمگران را در هم خواهد پیچید و حكومت عدل جهانی تشكیل خواهد داد، از نسل حضرت عسكری علیه‏السلام است، آن حضرت را بیشتر در تحت مراقبت و محدودیت قرار داده بودند؛ به طوری كه امام یازدهم در میان سایر ائمه اطهار علیهم‏السلام از كوتاه‏ترین زمان برای امامت و رهبری شیعیان برخوردار بوده است. چرا كه امام علی علیه‏السلام در حدود ۳۰ سال، امام حسن علیه‏السلام ۱۰، امام حسین علیه‏السلام ۱۱، امام سجاد علیه‏السلام ۳۵، امام باقر علیه‏السلام ۱۹، امام صادق علیه‏السلام ۳۴، امام كاظم علیه‏السلام ۳۵، امام رضا علیه‏السلام ۲۰، امام جواد علیه‏السلام ـ با این كه كوتاه‏ترین عمر را داشت ـ ۱۷، امام هادی علیه‏السلام ۳۳ و امام عسكری علیه‏السلام فقط ۶ سال (۲۵۴ تا ۲۶۰ ق.) امامت امت را عهده‏دار گردیدند.

با این اوصاف، امام عسكری علیه‏السلام در این مدت كوتاه برای نفوذ در افكار و اندیشه‏های مسلمانان و انسان‏های تشنه معارف و معنویت از هیچ كوششی فروگذار نبودند و با مناطق مختلف جهان اسلام ارتباط برقرار كرده و مردم مشتاق را راهنمایی می‌نمودند.

در عصر حضرت عسكری علیه‏السلام شهرها و مناطقی چون: بغداد، نیشابور، قم، ری، بلخ و سمرقند از رهبری‏های آن برگزیده الهی برخوردار بودند.در این نوشتار، افق رهبری و امامت آن حضرت را در شهرهای جهان اسلام، به نظاره می‏نشینیم .

●غرب ایران

نگاهی به زندگانی حضرت عسكری علیه‏السلام نشان می‏دهد كه آن حضرت در نقاط مختلفی از جهان اسلام نفوذ داشته و شیعیان و دوستداران حضرتش با تلاش‏های فراوان و اهتمام، به حضورش رسیده و یا به وسیله نامه و پیك با آن بزرگوار به گفت وگو می‏پرداختند. گزارش زیر، یكی از این موارد را نشان می‏دهد:

مردی از علویان در زمان امام عسكری علیه‏السلام برای كار و امرار معاش به سوی غرب ایران و بخش‏های كوهستانی (جبل) سفر كرد. در آنجا شخصی از اهالی سرپل ذهاب (حلوان) از دوستداران امام عسكری علیه‏السلام با وی ملاقات نموده و از مرد علوی پرسید:

از كجا آمده‏ای؟!

از سامرا.

آیا در سامرا فلان محله و فلان كوچه را می‏شناسی؟

آری.

از حسن بن علی علیهما‏السلام خبر داری؟

نه.

برای چه به اینجا آمده‏ای؟

برای كسب درآمد و امرار معاش.

من پنجاه دینار به تو می‏دهم، آن را بگیر و مرا در سامرّا به خانه حسن بن علی علیهما‏السلام برسان.

مرد علوی پیشنهادش را پذیرفته و او را در سامرّا به محضر امام حسن عسكری علیه‏السلام آورد. امام در صحن منزل خود نشسته بود كه آن مرد به همراه مرد علوی وارد شد. امام به وی نگاهی كرده، فرمود:

آیا تو فلانی هستی؟

بله.

پدرت برای تو در مورد ما وصیتی كرده و تو آمده‏ای آن را ادا كنی! چهار هزار دینار به همراه توست، آن را بیاور!

آری، چنین است.

و آنگاه اموال را به امام پرداخت و سپس امام رو به مرد علوی كرده، فرمود:

تو به ناحیه جبل در ایران رفته بودی تا درآمدی كسب كنی و این مرد، پنجاه دینار به تو پرداخت تا او را نزد ما آوری و ما نیز به تو پنجاه دینار دیگر می‏پردازیم.(۲)

●خراسان

امام عسكری علیه‏السلام بیشترین نفوذ را در منطقه خراسان ـ به ویژه شهر نیشابورـ داشته است. فضل بن شاذان، از شخصیت‏های برجسته نیشابوری است كه پیشوای یازدهم تألیفات وی را تأیید نموده و در مورد برخی از احادیث او نوشته است: «صحیح است و شایسته است كه به مطالب آنها عمل شود.» امام عسكری علیه‏السلام در مورد این شخصیت خراسانی فرمود: «اَغْبِطُ اَهْلَ خُراسانَ لِمَكانِ الْفَضلِ بن شاذان(۳)؛ من بر مردم خراسان غبطه می‏خورم كه فضل بن شاذان در میان آنهاست.»ابراهیم بن عبده یكی دیگر از سرشناسان شیعه در نیشابور است كه امام یازدهم وی را به عنوان وكیل خویش برگزید.

در بخشی از نامه امام عسكری علیه‏السلام به اهل ‏نیشابور آمده است:

«من ابراهیم بن عبده، را به عنوان نماینده خویش در نیشابور نصب كردم؛ تمام آن مناطق موظفند وجوهات شرعی و حقوق واجب خود را به او بپردازند. و او را امین و مورد اعتماد خویش در میان شیعیان آنجا قرار دادم.»(۴)

داود بن ابی‏زید، حمدان بن سلیمان، ابراهیم بن محمد، العمركی و محمد بن احمد(۵) از دیگر بزرگان و محدثان نیشابور هستند كه در ردیف اصحاب امام حسن‏ عسكری علیه‏السلام به شمار می‏آیند.

●بلخ

شهر بلخ نیز در عصر امام حسن عسكری علیه‏السلام مورد توجه آن حضرت بود. در این باره، ابن بابویه قمی می‏نویسد:

شخصی از اهالی بلخ مقداری وجوهات نقد و نامه‏ای را كه حاوی سؤالات شرعی بود، در سامرّا به محضر امام عسكری علیه‏السلام ارسال داشت. وی در روی نامه با انگشت خود چیزهای نامرئی نوشت كه اساساً خطی در آن دیده نمی‏شد. او به حامل نامه تأكید كرد كه: این مال را به سامرّا ببر و هر كس از قصه آن گزارش داد و وجوهات نامه را مشخص كرد، به او تحویل بده.

پیك مرد بلخی به سامرّا آمد و نزد جعفر برادر امام عسكری علیه‏السلام رفت و ماجرا را بیان كرد. جعفر از وی پرسید: آیا تو «بداء» را قبول داری؟ حامل نامه گفت: بلی. جعفر گفت: برای فرستنده این اموال، بداء حاصل شده و به تو دستور داده كه اموال را به من بدهی. این جواب، حامل نامه را قانع نكرد. لذا از نزد جعفر رفت و به دنبال اصحاب امام عسكری علیه‏السلام می‏گشت تا این كه رقعه‏ای از سوی حضرت صاحب علیه‏السلام بیرون آمد و قصّه اموال و مطالب نامه را بیان كرد و او را راهنمایی نمود.(۶)عبدالعزیز بلخی نیز از شیعیان برجسته آن سامان است كه در سامرّا به حضور امام عسكری علیه‏السلام رسیده و با حضرت از نزدیك گفت و گو نموده است.(۷)

پی‏نوشت‏ها:

۱. اعراف / ۱۵۸.

۲. كشف الغمّه، ج ۳، ص ۳۰۷.

۳. وسائل الشیعه، ج ۲۷، ص ۱۰۱.

۴. رجال كشّی، ج ۲، ص ۷۹۷.

۵. رجال شیخ طوسی، ص ۴۰۲.

۶. الامامهٔ والتبصرهٔ، ص ۱۴۱.

۷. سیره پیشوایان، ص ۶۲۵.

۸. بحارالانوار، ج۵۰، ص ۲۶۴.

۹. رجال شیخ طوسی، ص ۳۹۸.

۱۰.كشف‏الغمّه، ج ۳، ص ۲۹۵/ بحارالانوار، ج ۵۰، ص ۳۰۱.

۱۱. الغیبهٔ، شیخ طوسی، ص ۳۵۶.