خرید وسواسی چیست

پرسشی از دکتر محمدرضا خدایی روان پزشک

وسواس خرید در ایام قبل از نوروز، بازگشایی مدارس، روز مادر و جشن‌های عروسی و... تشدید می‌شود...

اشتیاق به خرید و تهیه اجناس جدید، واقعیتی انکارناپذیر است ولی گاهی ولع خرید، چنان گریبان بعضی از آدم‌ها را می‌گیرد که به یک معضل جدی تبدیل می‌شود طوری که خودشان هم نمی‌دانند چرا در مغازه‌ها و فروشگاه‌ها پرسه می‌زنند. آنها بی‌محابا خرید و در نهایت اجناس خریداری شده را بدون مصرف رها می‌کنند و چه بسا از خرید آنها پشیمان می‌شوند. به راستی هدف از این خرید‌های بی‌رویه چیست؟

● آیا باید آن را به عنوان یک اختلال شناخت؟

دراین‌باره با دکتر محمدرضا خدایی، روان‌پزشک و عضو هیات علمی دانشگاه توانبخشی و بهزیستی گفت‌وگو کرده‌ایم.

▪ ابتدا از ماهیت خرید و جنبه مثبت آن بگویید. اصلا چرا از خرید لذت می‌بریم؟

در طول تاریخ بشر، انسان‌ها برای تهیه مایحتاج‌شان مثل غذا و پوشاک خرید و فروش را به شکل مبادله کالا انجام می‌دادند. به‌تدریج این مبادله به مبادله پولی و اجناس تبدیل شد تا هر دو طرف بتوانند نیازهایشان را برآورده کنند. خرید و فروش از نیازهای اجتماعی انسان‌هاست و انگیزه و انرژی مضاعفی پدید می‌آورد که باعث پویایی اقتصاد و گردش سرمایه هم می‌شود. از آنجا که در این رابطه هر دو طرف (خریدار و فروشنده) منفعت می‌برند، پس رابطه پایدار است و ادامه می‌یابد. خرید و فروش می‌تواند یک سرگرمی هم باشد که باعث لذت، خوشی و رضایت در فرد خریدار یا فروشنده می‌شود.

▪ لطفا درباره ماهیت منفی خرید یا همان خرید افراط‌گونه هم بیشتر توضیح ‌دهید؟

اگر خرید نیاز باشد و فرد برای آن برنامه‌ریزی هم کند، به طوری که شرایط اقتصادی و بودجه‌اش را در نظر بگیرد، نه تنها مشکل‌ساز نیست بلکه پسندیده هم است ولی اگر از حد متعارف خارج شود و شکل افراطی به خود بگیرد، یعنی آنقدر زیاد و غیرعادی باشد که در اقتصاد و زندگی خدشه وارد کند و فرد به صورت تکانشی (لحظه‌ای) و بدون نیاز به کالا، به مغازه یا فروشگاه برود و به خرید اجناس بپردازد، یک اختلال است.

▪ خرید‌های غیرمتعارف به چند شکل در افراد مختلف دیده می‌شود؟

این اختلال معمولا به ۴ شکل دیده می شود:

۱. خرید وسواس‌گونه؛ برخی افراد هیچ نیازی به کالایی که می‌خرند، ندارند. آنها به‌طور وسواسی به یک کالا مثل لباس یا اجناس تزئینی، وسایل آرایشی و... علاقه پیدا می‌کنند؛ مثلا ممکن است در کمدشان ۱۰۰ نوع کلاه مختلف داشته باشند و فقط یک یا دو تای آن را استفاده کنند. این نوع خرید به «خرید وسواسی» معروف است و به صورت تکانشی (لحظه‌ای) رخ می‌دهد و جنس خریداری‌شده بدون مصرف باقی می‌ماند و حتی شاید باعث احساس گناه و پشیمانی فرد از خرید هم بشود.

۲. خرید ناشی از تنوع‌طلبی؛ این نوع خرید وسواس‌گونه نیست و خریدار نه‌تنها ولخرج می‌شود، بلکه به دلایلی نامعلوم تحرک و انرژی مضاعفی هم با خرید پیدا می‌کند و با این شادی و انرژی بالا به مراکز خرید مراجعه می‌کند و هرچه دستش می‌آید، بدون دلیل می‌خرد اما برخلاف خرید وسواسی، فرد تنوع‌طلب به یک جنس خاص علاقه ندارد و اجناس گوناگونی تهیه می‌کند.

۳. خرید بدون برنامه‌ریزی؛ افرادی که بدون فکر و برنامه مشخصی خرید می‌کنند، بیمار نیستند بلکه هوش هیجانی و اجتماعی پایینی دارند؛ مثلا پدر خانواده بدون اینکه از فرزندانش درباره نیازهایشان سوال کند، خود تصمیم می‌گیرد و کفش، کیف و...می خرد. در واقع او به جای دیگران تصمیم می‌گیرد. این عمل نه‌تنها باعث می‌شود اقتصاد خانواده دچار زیان شود، بلکه ممکن است تنشی نیز بین اعضای خانواده پدید آورد.

۴. خرید برای جلب توجه؛ این نوع خرید نیز بیماری یا اختلال محسوب نمی‌شود. درواقع یک نوع یادگیری اجتماعی است و افراد بدون نیاز اقدام به این کار می‌کنند. آنها اعتماد‌به‌نفس پایینی دارند و قصد دارند در نگاه دیگران طوری غیر از آنچه که است، نشان داده شوند و اعتمادبه‌نفس پایینشان را با خریدهای غیرعادی به صورت کاذب بالا می‌برند. خریدهای بی‌دلیل، پیروی بیش‌ازحد از مدهای متفاوت و تهیه غیرعادی اجناس لوکس از خصوصیات این گروه است.

▪ چرا خریداران افراطی دست به چنین کاری می‌زنند؟

از ۴ نوع خرید افراط‌گرایانه ذکر شده، خرید وسواسی به عنوان یک اختلال شناخته می‌شود و ۳ نوع دیگر شاید در اقتصاد و روابط خانواده تنش ایجاد کنند ولی مثل اختلال خرید وسواسی اهمیت ندارند. فردی که دچار وسواس شستشو است و باید دستش را ۱۰ بار با صابون بشوید تا تمیز شود، قبل از اقدام به این عمل دچار اضطراب و سپس تنش بعد انجام کار و در نهایت تخلیه تنش می‌شود. عین همین چرخه در مبتلایان وسواس خرید هم اتفاق می‌افتد و فرد در پایان احساس ندامت و پشیمانی می‌کند.

▪ مبتلایان به خرید وسواسی به چه اجناسی بیشتر علاقه نشان می‌دهند؟

از آنجا که بیشترین مبتلایان زن هستند، به خرید لباس و وسایل تزیینی علاقه زیادی دارند؛ مثلا ممکن است به علت علاقه به رنگ قرمز، ده‌ها نوع لباس قرمز بخرند و هیچ‌کدام را هم نپوشند و حتی تعدادی از لباس‌ها را به دوستانشان هدیه دهند و با این کار پول و وقت زیادی را هم هدر ‌دهند. این اختلال اغلب از سن ۲۰ تا ۳۰ سالگی شروع می‌شود و شاید تا میانسالی هم ادامه یابد.

▪ خریدهای افراط‌گونه اعم از وسواسی و تنوع‌طلبی و... درچه زمان‌هایی بیشتر اتفاق می‌افتند؟

خریدهای نامتعارف موقعیتی هستند و به شرایط مکانی و زمانی بستگی دارند، البته افرادی که وسواس خرید دارند، در هر زمانی ممکن است به این کار دست بزنند ولی موقعیت‌های خاص در زندگی باعث افراط در خرید می‌شود زیرا در بعضی از روزها مانند نوروز، بازگشایی مدارس، روز مادر یا جشن‌های عروسی و تولد اصولا مردم بیشتر خرید می‌کنند پس افرادی که عادت به این کار دارند، راحت‌تر می‌توانند کالاهای مورد علاقه‌شان را تهیه کنند.

▪ چگونه می‌توانیم جلوی این عمل را بگیریم؟

به هیچ‌وجه در فردی که این کار را انجام می‌دهد، احساس گناه به وجود نیاورید و او را مقصر ندانید بلکه سعی کنید به آرامی دیدگاهش را تغییر دهید. اجناس خریداری‌شده فرد را جمع کنید و مقابلش قرار دهید و درباره خریدهایی که کرده از او پاسخ بخواهید. اگر ماهیانه به او پول می‌دهید، پول را روزانه یا هفتگی در اختیارش بگذارید زیرا دادن پول هنگفت باعث می‌شود یکباره کالاهای غیرضروری‌اش را تهیه کند. وقتی به خرید می‌رود، حتما یک نفر از قبیل خواهر یا مادر و... را همراهش بفرستید تا لااقل آنها بتوانند مدیریت خرید را به دست گیرند. گرچه افرادی که وسواس خرید دارند، اغلب سعی می‌کنند تنها به خرید بروند. اگر فرد مبتلا به خرید وسواسی باشد، لازم است از یک مشاور روان‌شناس یا روان‌پزشک کمک بگیرید. در مواقع شدید شاید درمان دارویی هم نیاز باشد.

پرنیان پناهی