آسیب شناسی وضعیت پژوهش در ایران

کنشگران فردی و جمعی پژوهش اجتماعی و فرهنگی در کشور ما دارای توانایی ها و ظرفیت های بالقوه بالایی هستند, ولی به علل مختلف این توانایی بالقوه کمتر به فعلیت می رسد

کنشگران فردی و جمعی پژوهش اجتماعی و فرهنگی در کشور ما دارای توانایی‌ها و ظرفیت‌های بالقوه بالایی هستند، ولی به علل مختلف این توانایی بالقوه کمتر به فعلیت می‌رسد. یکی از آسیب‌های جدی پژوهش‌های اجتماعی و فرهنگی ما که سبب عقیم شدن نسبی آنها می‌شود، این است که بسیاری از پژوهشگران فردی و جمعی ما، به معنای واقعی کلمه، پژوهشگری نمی‌کنند؛ بلکه پژوهش‌هایی را مدیریت می‌کنند؛ یعنی در واقع مدیر اجرایی پژوهش هستند تا پژوهشگر. در نتیجه، نه خود با همه وجود وارد کار پژوهش می‌شوند و نه دیگرانی که به‌طور جنبی و بخشی به آنان کمک پژوهشی می‌کنند. چنین وضعیتی در عین اینکه ظاهراً به نیازهای محیطی و سازمان‌ها پاسخ می‌دهد و بودجه‌های پژوهشی را هزینه می‌کند، اما پاسخی صوری و رسمی و کلیشه‌ای به نیازها می‌دهد، نه پاسخی واقعی و شایسته.

بدین ترتیب، در این شرایط، در عین اینکه به ظاهر تولید علمی صورت گرفته و منجر به انجام پروژه‌های تحقیقاتی، ارائه گزارش تحقیق و حتی چند مقاله علمی می‌شود، اما اغلب نه دگرگونی در عمق وجود محقق ایجاد کرده و نه به عمق نیازهای جامعه پاسخ می‌دهد و نه به تولید علمی واقعی منجر می‌شود. در واقع این نوع پژوهشگر اجتماعی و فرهنگی «مونتاژکار پژوهشی» است تا پژوهشگر واقعی که جامعه ما به آن بشدت نیاز دارد. اما متأسفانه بسیاری از پژوهشگران و پژوهش‌های اجتماعی و فرهنگی کنونی ما، از این نوع هستند که در نتیجه، اثربخشی آنها هم در حوزه جامعه و هم در حوزه تولید بومی دانش اجتماعی، به جز در زمینه ارائه آمار و ارقام، بسیار ناچیز است. طبعاً سؤال مهم این خواهد بود که چه عواملی سبب این آسیب پژوهشی شده‌اند؟ هرچند علل متعددی برای این وضعیت می‌توان برشمرد، ولی به سه مورد که به خاطر حاکمیت تعارفات کمتر به آنها اشاره شده، می‌پردازیم. یکی از عوامل مهم این است که برخی از پژوهشگران ما، نه عشق پژوهش دارند و نه درد جامعه و فرهنگ خویش. در نتیجه، پژوهش برای آنها، صرفاً ابزار تأمین نان و نام است.

بخش دیگری از پژوهشگران ما نیز که هم عشق پژوهش دارند و هم درد جامعه و فرهنگ خویش و به حال و آینده ملت و کشورشان دل می‌سوزانند و احساس مسئولیت می‌کنند، چنان درگیر ضوابط رسمی و معمول فرم طرح تحقیق، مرحله‌بندی طرح و ارائه گزارش بموقع هر مرحله و رعایت زمانبندی تعیین شده هستند که نمی‌توانند توان‌های بالقوه خود را به فعلیت برسانند و نمی‌توانند همه توان خود و همکاران خود را برای به ثمر رساندن کامل تحقیق به‌کار گرفته و کاری با کیفیت مطلوب و دلخواه و ارضا کننده تولید کنند؛ به‌طوری که هم خود با همه وجود با تحقیق درگیر شوند و خلاقیت خود را نشان دهند و هم نوآوری نظری و کاربردی از آن عاید خود و جامعه علمی کشور کنند و مرزهای کیفی دانش اجتماعی را توسعه بخشند.

سومین نکته این است که در کشور ما، غالب تحقیقات با سفارش و اولویت‌بندی و حتی طرح مسئله کارفرما انجام می‌شوند؛ در حالی که خود سفارش‌دهنده و تصمیم‌گیرنده فاقد توان طرح مسئله درست موضوع و اولویت‌بندی موضوعات است. بدین شکل، این سخت‌ترین و مهم‌ترین بخش پژوهش، یعنی یافتن مسئله تحقیق و اولویت‌بندی آنها که هم در بعد نیازهای نظری و بنیادین علوم اجتماعی و هم در بعد نیازهای کاربردی کشور مطرح است، به وسیله ضعیف‌ترین بخش پژوهش، مانند کارشناسان دفاتر تحقیقاتی سازمان‌ها، انجام می‌شود و به وسیله همان‌ها هم برای آنها بودجه‌بندی مالی و زمانی صورت می‌گیرد. این در حالی است که می‌بایست قوی‌ترین پژوهشگران کشور این امر را عهده‌دار باشند.

عواملی چون عدم احساس نیاز جدی به تحقیقات این حوزه و یافته‌های آن، تخصصی ندانستن دانش اجتماعی، به کار نگرفتن یافته‌های این تحقیقات، حاکمیت رابطه‌ها به جای ضابطه‌ها، عدم سرمایه‌گذاری لازم برای محققان و تحقیقات اجتماعی و فرهنگی و غیره از جمله عواملی هستند که وضعیت پژوهش را دچار آسیب‌هایی کرده‌اند.

اما سؤال مهم آخر این است که چه باید کرد؟ به عقیده نگارنده این سطور، کلید تصحیح این راه طی شده، به سومین عامل ذکر شده مربوط می‌شود: این که باید تصمیم‌گیری درباره موضوعات تحقیقی و اولویت بندی آنها - چه تحقیقات بنیادی باشد چه کاربردی و توسعه‌ای و چه مسئله بودجه‌بندی و زمان‌بندی آنها باشد- باید به دست قوی‌ترین پژوهشگران امتحان داده و دلسوز و دردمند کشور سپرده شود. آنان که خود اهل تحقیق‌اند و تحقیق شناس‌اند، و به کم و کیف فرایند پیچیده تحقیقات علوم اجتماعی و فرهنگی مسلط هستند؛ تا حداقل موضوعات اساسی و لازم برای علوم اجتماعی در زمینه‌های مختلف مشخص شوند و در دستور کار قرار گیرند و توان‌ها، بودجه‌ها و زمان‌ها در مسیر درست به‌کار گرفته شوند؛ مسیری که هم منجر به توسعه علمی و هم توسعه اجتماعی و فرهنگی کشور شود.

این گروه درد آشنا و مسلط به پیچیدگی‌های تحقیقات اجتماعی و فرهنگی، با اختیارات لازم، باید تحقیقات را از چنبره بوروکراسی رسمی و ضوابط اداری و مالی انعطاف‌ناپذیر برهانند. اینان می‌دانند که هرگز نمی‌توان برای یک تحقیق واقعی طرح کامل پیش‌بینی‌پذیر با زمان‌بندی و مرحله‌بندی دقیق نوشت زیرا ابعاد مختلف هر تحقیق واقعی، در فرایند تحقیق است که گام به گام روشن می‌شود و همواره بین مراحل مختلف آن، رابطه دو جانبه‌ای برقرار است و این که هر تحقیق واقعی، راه نرفته‌ای است که باید پژوهشگر واقعی با علاقه و دقت و احساس مسئولیت، آن را روشن و هموار کرده و بپیماید.

چنین نگاهی با شیوه‌های رایج بوروکراتیک حاکم بر تحقیقات ما که باید تمام مواد، تبصره‌ها، مراحل و زمان‌بندی، بودجه و یافته‌هایش شفاف، روشن و پیش‌بینی پذیر باشد، سازگاری ندارد. همچنان که همین دید بوروکراتیک بر تحقیقات دانشجویی ما نیز حاکم است که باید به زور در مدت زمان پیش‌بینی شده غیر واقعی، سرهم بندی و تحویل و «دفاع» شوند، که نه دانشجو و نه راهنمایانش هیچ‌کدام امکان تعمق و به‌کارگیری خلاقیت و نوآوری را نداشته باشند و نهایتاً این مولودات ناقص، به سرعت برای کپی شدن و یا ماندن و خاک خوردن، به کتابخانه‌ها تحویل داده شوند.

البته پر واضح است که این به معنی نداشتن طرح تحقیق، زمان‌بندی و بودجه و غیره نیست؛ بلکه به معنای فهم درست فرایند تحقیق به وسیله تصمیم‌گیرندگان و رها شدن پژوهشگران از دست بوروکراسی و بوروکرات‌های فلج کننده و انعطاف‌ناپذیر حوزه تحقیقات است. اگر چنین شود، چه بسا که «پژوهشگران» فردی و یا جمعی مونتاژکار نیز حساب کار خود را کرده و به جای مدیریت پژوهش و مجری حاشیه‌ای بودن برای پژوهش‌ها، ناچار شوند قدری هم خود پژوهش کنند و لذت پژوهشگر واقعی بودن را در کنار دردهایش تا حدودی درک کنند.

استاد دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی