اصول گرایان را چگونه بشناسیم

نگاهی به کتاب «گفتمان اصول گرایی اسلامی در ایران پس از انقلاب»

کتاب گفتمان اصول‌گرایی اسلامی در ایران پس از انقلاب نوشته ابراهیم ایران نژاد هشتمین جلد از سری کتاب‌های انقلاب اسلامی و اندیشه سیاسی است که از سوی نشر امیرکبیر منتشر می‌شود. این کتاب در چهارفصل کلی نوشته شده است. علاوه بر یک مقدمه کوتاه که در ابتدای کتاب آمده هر فصل مقدمه‌ای مجزا دارد که نویسنده در آن نگاهی اجمالی دارد به کلیاتی که قرار است در آن فصل ارائه شود. در مقدمه کتاب هدف از نگارش آن چنین آمده: «هدف ما در این پژهش شناخت مولفه‌ها و ابعاد ویژگی‌های متفاوت گفتمان دینی فوق و همچنین بررسی چگونگی شیوه تعامل این گفتمان با گفتمان‌های دیگر است.»

در فصل اول نویسنده سعی دارد تا آثاری را که در این حوزه انجام شده است، مورد تفحص و بررسی قرار دهد. در این فصل تلاش شده تا با معرفی برخی از مهم‌ترین مطالعات انجام شده درخصوص تحول فکر دینی در ایران معاصر، خواننده قبل از ورود به بحث اصلی با مباحث دینی و اندیشه‌ای که در این حوزه انجام شده است، آشنا شود. مولف تمامی آثاری را که در این حوزه نوشته شده‌اند در سه گروه عمده: اندیشه‌شناسی، آثار معرفت شناسانه، آثار تبیینی دسته‌بندی کرده و سپس به معرفی و تحلیل هر گروه پرداخته است. این فصل بیشتر یک نوع مرجع شناسی یا کتاب‌شناسی در حوزه گفتمان‌های سیاسی ایران است که به صورت بسیار علمی و تحقیقاتی با تقسیم‌بندی‌های شاخه‌ای انجام شده.

در فصل دوم به چارچوب مفهومی – نظری پژوهش پرداخته شده. در این فصل نویسنده به توضیح و تفسیر دو نظریه جهانی و مشهور درباب گفتمان پرداخته. این دونظریه عبارتند از: نظریه مک دانل و نظریه روبرت وسنو. مک دانل یکی از مشهورترین نظریه پردازان حوزه مطالعات گفتمان است. وی با بررسی همه‌جانبه نظریه‌های گوناگون، استقرار گفتمان در امر اجتماعی را محور همه نظریه‌ها می‌داند. «او گفت‌وگو یا همه‌پرسی را شرط مقدماتی هر گفتمانی به‌شمار می‌آورد و اینگونه استدلال می‌کند که هرچیزی که مدلل است یا معنی دارد را می‌توان به‌عنوان بخشی از گفتمان به حساب آورد.» اما روبرت وسنو در مطالعاتش در حوزه گفتمان بیش از هرچیز به نمادهای همگانی اهمیت می‌دهد یعنی بیش از آنکه به گفت‌وگو بپردازد به کنش‌های انسانی می‌پردازد و معتقد است گفتمان زاییده این کنش‌ها هستند. اما مولف با توضیح اهداف خود به این نتیجه می‌رسد که در تحقیقاتش نه از این دو نظریه بسیار مشهور بلکه از نظریه سومی بهره می‌گیرد. این نظریه سوم از سوی ون دایک ارائه شده است. رویکرد ون دایک به گفتمان یک رویکرد اجتماعی – شناختی است.

فصل سوم به تشریح جریان‌ها و گفتمان‌های دینی در ایران پیش و پس از انقلاب اسلامی اختصاص داده شده است. مولف در این فصل به‌طور گذرا به تحولاتی که در حوزه دینی در ایران پس از انقلاب رخ داده پرداخته. وی در قدم نخست همه جریان‌های فکری از دوره مشروطیت تا پیروزی انقلاب اسلامی را در دو بخش جریان‌های مذهبی و جریان‌های غیر مذهبی مورد بررسی قرار داده. او سپس در گام بعدی به مهم‌ترین چالش‌های دهه اول و دوم انقلاب اسلامی پرداخته است و تلاش کرده همه این چالش‌ها را در دو صفحه و نیم شرح دهد که مسلما نتیجه کار بسیار خلاصه شده از آب درآمده. در کتابی که به صورت اختصاصی قرار است به گفتمان اصول‌گرایان پس از انقلاب اسلامی پرداخته شود و در آن ۲۳ صفحه به شرح نظریه‌های گفتمان و تفاوت‌هایشان اختصاص داده می‌شود، انتظار مخاطب این است که وقتی به مسئله اصلی یعنی دو دهه اول انقلاب اسلامی ایران می‌رسد با موشکافی و بررسی بیشتری مواجه شود مخصوصا اینکه از کلمه پرباری مثل چالش استفاده می‌شود و کسی نیست که نداند چالش‌های سیاسی دو دهه اول انقلاب را هرگز نمی‌توان در سه صفحه حتی به‌صورت تیتروار ردیف کرد.

اما همانطور که انتظار می‌رود نیمی از کتاب به فصل چهارم یعنی تشریح گفتمان «اصول‌گرایی اسلامی» اختصاص یافته. در بخش نخست این فصل تحت عنوان ویژگی‌های اجتماعی اصول‌گرایان به زندگی چهار نفر از بزرگان گفتمان اصول‌گرایی پرداخته شده است. این چهار نفر عبارتند از: محمدتقی مصباح‌یزدی، صادق لاریجانی آملی، عبدالله جوادی‌آملی و حسن رحیم پور ازغدی. در بخش بعدی این فصل نویسنده کوشیده است تا با استناد به گفته‌های این چهار نفر به این سوال جواب دهد که اصول‌گرایان چرا سخن می‌گویند؟ در بخشی از گفته‌های محمدتقی مصباح‌یزدی که نویسنده به آن استناد کرده چنین آمده: «ما معتقدیم امروز در وضعیت کنونی جامعه ما، ولایت فقیه عمود خیمه اسلام است و حفظ و استحکام آن مایه حیات و رونق اسلام و احکام و ارزش‌های اسلامی در جامعه است؛ از این‌رو بر آن شدیم تا با تبیین این نظریه و دفاع علمی و منطقی از آن و تنویر افکار عمومی و به‌ویژه نسل جوان و نورسته کشورمان که ممکن است آشنایی کمتری با این نظریه و کم و کیف آن داشته باشند، بخشی هرچند کوچک از وظیفه دینی و الهی خود را ادا نماییم.» به همین ترتیب تا پایان فصل نویسنده به چهار پرسش دیگر نیز پاسخ می‌دهد: «درباره چه سخن می‌گویند؟»، «چگونه سخن می‌گویند؟»، «مخاطبین این گفتمان چه کسانی هستند؟» و «چه کنشی را پیشنهاد می‌کنند؟»

فصل پایانی فصلی کامل است در شناخت تفکرات و رویکردهای اصول‌گرایان و به نوعی می‌تواند شناسنامه این گروه باشد. بعد از خواندن این فصل خواننده می‌داند چگونه باید اصول‌گرایان حقیقی را بشناسد و آنها را از گروه‌ها و احزاب دیگر بازشناسد.

محمد ضیایی