آیا تکنولوژی اسلامی داریم

حتما شما هم تا به حال اصطلاح «عقل ابزاری» را شنیده اید بسیاری اوقات در مباحث تخصصی علوم انسانی وقتی این اصطلاح به کار می رود, نوعی ارزش و بار منفی به آن داده می شود

حتما شما هم تا به حال اصطلاح «عقل ابزاری» را شنیده‌اید. بسیاری اوقات در مباحث تخصصی علوم انسانی وقتی این اصطلاح به کار می‌رود، نوعی ارزش و بار منفی به‌آن داده می‌شود.

گاه این اصطلاح به نحوی به کار می رود که مخاطب غیرمتخصص این مباحث چنین برداشت می کند که گویی انسان ها عقل های متعددی دارند که یکی از آنها عقل ابزاری است و عقل ابزاری، به فکر کسب منافع است و بنابراین با ارزش های اخلاقی همچون ایثار و نوعدوستی در تضاد است. چنین برداشتی از عقل ابزاری نادرست است.

اما عقل ابزاری چیست و نتایج و تبعات و محصولات آن چیست؟ آیا واقعا بار و ارزش منفی دارد، یا این که خیر، به نتایج مثبتی در زندگی انسان می انجامد؟ عقل ابزاری در واقع نوعی از نگرش انسان به طبیعت است. به عبارت دیگر هر زمانی انسان سعی می کند راهی را پیدا کند که به شکل بهتر و سودآورتری از طبیعت بهره گیرد، آن زمان از عقل ابزاری مدد می گیرد. مثلا هنگامی که فردی در فصل سرما، درختی را قطع می کند تا از سوزاندن چوب های آن برای گرم شدن استفاده کند، او از عقل ابزاری خود مدد می گیرد.

از همین استفاده های ساده و ابتدایی از طبیعت، تا ساختن وسایل پیشرفته ای مانند اتومبیل و هواپیما، همگی محصول عقلانیت ابزاری انسان است. انسان ها از قوانین طبیعی (مثل فیزیک و شیمی و...) که بر اشیای طبیعت حاکمند، آگاه می شوند و با استفاده از این قوانین، این اشیا را به نفع مقاصد خود به کار می گیرند. این همان چیزی است که به آن عقل ابزاری می گویند. بنابراین یکسویه عقل ابزاری منفعت طلبی انسان است و سویه دیگر آن، قوانینی که بر اشیای طبیعت حاکمند و فرد می تواند با آگاهی یافتن از این قوانین از آنها به نفع خود بهره گیرد. اما آیا عقل ابزاری با این ویژگی ها، لزوما بار و ارزش منفی دارد؟ به نظر می رسد نمی توان مطلقا ارزش آن را منفی یا مثبت دانست. عقل ابزاری از سویی به بهره گرفتن از طبیعت مربوط می شود. این بهره گرفتن گاه به آسیب جدی رساندن به طبیعت منجر می شود. مثلا لایه ازن به دلیل تولید گازهای گلخانه ای کارخانه هایی که انسان ها برای رفاه و افزایش قدرت و ثروت خود ایجاد کرده اند، آسیب می بیند.

در این صورت نه تنها طبیعت وحشی، بلکه خود انسان ها متضرر می شوند چرا که زمین محل زیستن آنها است. در این صورت عقل ابزاری به پدیده ای منفی منجر شده است. همچنین بسیاری از پیشرفت های تکنولوژیک محصول فرآیند استعمار کشورهای غربی است که خود این مساله گاه به افزایش استثمار و پایین آمدن سطح رفاه در زندگی انسان ها منجر شده است. اما خود عقل ابزاری به خودی خود منفی نیست، زیرا مصادیق بسیاری در استفاده از طبیعت وجود دارد که آسیب جدی به طبیعت وارد نمی کند. همچنین عقل ابزاری به انسان ها در طول تاریخ کمک بسیاری کرده است. جان بسیاری از انسان ها به واسطه پیشرفت های فناوری ـ که محصول عقل ابزاری است ـ نجات پیدا کرده است. انسان با مدد گرفتن از تکنولوژی می تواند بهتر و قوی تر در مقابل بلایا و حوادث طبیعی مقاومت کند.

بنابراین عقل ابزاری نتایج و فرآورده های بسیار مثبتی را برای زندگی بشر به بار آورده است. به نظر می رسد برای این که عقل ابزاری به پیامدهای منفی منجر نشود ، باید انسان ها در مسیر استفاده از طبیعت، اصول و قواعدی را وضع کنند که دست کم مضرات منفی استفاده بدون حد و مرز از طبیعت، به خود انسان ها باز نگردد.وقتی سخن از فناوری یا تکنولوژی اسلامی می شود، به نظر می رسد آموزه های اسلامی بویژه در مسیر وضع چنین اصول و قواعدی مفیدند. دینی که حتی برای جانوران وحشی حقوق مترقی قائل است و ظلم را حتی به حیوانات روا نمی دارد، می تواند راهکارهای بسیار کارآمدی را در مسیر استفاده اصولی و قانونمند از طبیعت ارائه کند. در آن صورت می توان گفت عقل ابزاری و فناوری در مسیر پیشرفت و تعالی بشر سوق پیدا کرده است.

در اینجا از موضوعی که رهبر معظم انقلاب طی چند سال گذشته آن را تحت عنوان «الگوی اسلامی ـ ایرانی پیشرفت» مطرح کردند بهره می گیرم: «ما اگر دنبال پیشرفت هستیم و پیشرفت علمی را شرط لازم پیشرفت عمومی کشور می دانیم، توجه داشته باشیم که مراد ما از پیشرفت، پیشرفت با الگوی غربی نیست. دستور کار قطعی نظام جمهوری اسلامی، دنبال کردن الگوی پیشرفت ایرانی ـ اسلامی است. ما پیشرفت را به شکلی که غرب دنبال کرد و پیش رفت، نمی خواهیم؛... پیشرفت کشورهای پیشرفته غربی نتوانست فقر را از بین ببرد، نتوانست تبعیض را از بین ببرد، نتوانست عدالت را در جامعه مستقر کند، نتوانست اخلاق انسانی را مستقر کند» (بیانات در دیدار استادان دانشگاه ، مرداد ۹۲). بنابراین خود پیشرفت های تکنولوژیک ممکن است به انسان ها آسیب برساند. دستورات دینی و موازین اسلامی می تواند حدود بسیار کارآمد و سودمندی را برای مواجهه صحیح با طبیعت وضع نمایند و تکنولوژی اسلامی به این معنا، مفهومی صحیح و قابل تامل است.

ساعد عالمی