وظایف کلی منتظران

اولین و مهمترین وظیفه ای که هر شیعه منتظر بر عهده دارد کسب معرفت نسبت به وجود مقدس امام و حجت زمان خویش است

وظایف منتظران در اینکه شیعیان در دوران غیبت چه وظایفی بر عهده دارند سخن های بسیاری گفته شده است و حتی در بعضی از کتابها، تا هشتاد وظیفه برای منتظران قدوم خاتم اوصیا ، حضرت بقیة ‏الله، (عج) بر شمرده شده است. (۱)

اما، از آنجا که تبیین همه وظایفی که شیعیان در عصر غیبت ‏بر عهده دارند در محدوده یک مقاله نمی ‏گنجد، ما در اینجا به تناسب عنوان مقاله، تنها به بیان آن دسته از وظایف می ‏پردازیم ، که توجه به آنها می ‏تواند در رشد و بالندگی و پویایی جامعه اسلامی مؤثر باشد:

● شناخت‏ حجت‏ خدا و امام عصر (عج) :

اولین و مهمترین وظیفه‏ای که هر شیعه منتظر بر عهده دارد کسب معرفت نسبت ‏به وجود مقدس امام و حجت زمان خویش است. این موضوع تا بدان درجه از اهمیت قرار دارد که در روایات بسیاری که به طریق شیعه و اهل سنت از پیامبر گرامی اسلام(ص) و ائمه معصومین(ع)، نقل شده آمده است که:

«هر کس بمیرد و امام زمانش را نشناسد ،به‏ مرگ‏ جاهلی ‏مرده است.‏» (۲)

جمعی از اصحاب سیر و سلوک و رهروان طریق عرفان، با طرح موضوع خلیقة ‏الله و انسان کامل و ... تنها به جنبه فرا طبیعی آن وجود مقدس توجه کرده و از سایر جنبه ‏ها غلفت ورزیده ‏اند.

و در روایت دیگری که مرحوم کلینی به سند صحیح از فضیل بن یسار نقل می ‏کند آمده است که:

«شنیدم حضرت اباجعفر (امام محمد باقر) ،علیه‏السلام، می‏ فرمود:

هر کس در حالی که امامی نداشته باشد بمیرد مردنش مردن جاهلیت است و هر آنکه در حال شناختن امامش بمیرد پیش ‏افتادن و یا تاخیر این امر (دولت ال محمد) او را زیان نرساند و هر کس بمیرد در حالیکه امامش را شناخته همچون کسی است که در خیمه قائم (ع) با آن حضرت باشد.» (۳)

مؤلف کتاب ارزشمند «مکیال المکارم فی فوائد الدعا للقائم‏» مراد و مقصود از «معرفت امام‏» را، که در روایت های یادشده بر آنها تاکید شده بود، چنین توضیح می ‏دهند:

«بدون تردید مقصود از شناختی که امامان ما، که درودها و سلام های خداوند برایشان باد، تحصیل آن را نسبت ‏به امام زمانمان امر فرموده ‏اند، این است که ما آن حضرت را آنچنان که هست ‏بشناسیم.

به گونه ‏ای که این شناخت ‏سبب درامان ماندن ما از شبهه ‏های ملحدان و مایه نجاتمان از اعمال گمراه کننده مدعیان دروغین باشد، و این چنین شناختی جز به دو امر حاصل نمی‏ گردد:

اول ، شناختن شخص امام(ع) ، به نام و نسب ، و دوم ، شناخت صفات و ویژگیهای او و به دست آوردن این دو شناخت از اهم واجبات است.» (۵)

البته امر دومی که در کلام یادشده بدان اشاره شده ، در عصر ما از اهمیت ‏بیشتری برخوردار بوده و در واقع این نوع شناخت است که می ‏تواند در زندگی فردی و اجتماعی منتظران منشا اثر و تحول باشد.

زیرا گر کسی به حقیقت ‏به صفات و ویژگیهای امام عصر (عج) و نقش و جایگاه آن حضرت در عالم هستی و فقر و نیاز خود نسبت به او واقف شود ، هرگز از یاد و نام آن حضرت غافل نمی ‏شود.

نکته مهمی که در اینجا باید در نظر داشت این است که شناخت و معرفت ‏حقیقی نسبت ‏به حجت‏ خدا جز با عنایت‏ حضرت حق حاصل نمی ‏شود و همچنان که ، در دعایی که پیش از این بدان اشاره کردیم (در مقاله قبل) ، ملاحظه شد باید از درگاه الهی توفیق شناخت‏ حجتش را درخواست کرد، تا بدین وسیله از گمراهی و سرگردانی نجات یافت.

این موضوع را از روایتی که مرحوم کلینی به سند خود از محمد بن حکیم نقل کرده نیز می ‏توان استفاده کرد، در این روایت آمده است:

«از امام جعفر صادق (ع)، پرسیدم: معرفت ‏ساخته کیست؟

فرمود: از ساخته ‏های خداوند است و برای بندگان نقشی در حصول معرفت نیست.» (۶)

● تهذیب نفس و کسب فضائل اخلاقی :

وظیفه مهم دیگری که هر شیعه منتظر بر عهده دارد تهذیب نفس و آراستن خود به اخلاق نیکو است، چنانکه در روایتی که نعمانی به سند خود از امام صادق (ع)، نقل می ‏کند آمده است:

«هر کس دوست می ‏دارد از یاران حضرت قائم (ع) ، باشد باید که منتظر باشد و در این حال به پرهیزکاری و اخلاق نیکو رفتار نماید، در حالیکه منتظر باشد، پس چنانچه بمیرد و پس از مردنش قائم (ع) ،بپاخیزد، پاداش او همچون پاداش کسی خواهد بود که آن حضرت را درک کرده است، پس کوشش کنید و در انتظار بمانید ، گوارا باد شما را ای گروه مشمول رحمت ‏خداوند.» (۷)موضوع تهذیب نفس و دوری گزیدن از گناهان و اعمال ناشایست، به عنوان یکی از وظایف منتظران در عصر غیبت، از چنان اهمیتی برخوردار است که در توقیع شریفی که از ناحیه مقدسه حضرت صاحب الامر به مرحوم شیخ مفید ، رحمة‏الله علیه، صادر گردیده، اعمال ناشایست و گناهانی که از شیعیان آن حضرت سر می‏ زند، یکی از اسباب و یا تنها سبب طولانی شدن غیبت و دوری شیعیان از لقای آن بدر منیر شمرده شده است:

«... پس تنها چیزی که ما را از آنان (شیعیان) پوشیده می ‏دارد، همانا چیزهای ناخوشایندی است که از ایشان به ما می ‏رسد و خوشایند ما نیست و از آنان انتظار نمی ‏رود.» (۸)

● پیوند با مقام ولایت :

حفظ و تقویت پیوند قلبی با امام عصر (عج) و تجدید دایمی عهد و پیمان با آن حضرت یکی دیگر از وظایف مهمی است که هر شیعه منتظر در عصر غیبت‏ بر عهده دارد. بدین معنا که یک منتظر واقعی حضرت حجت(ع)، علی رغم غیبت ظاهری آن حجت الهی هرگز نباید احساس کند که در جامعه رها و بی ‏مسؤولیت رها شده و هیچ تکلیفی نسبت ‏به امام و مقتدای خود ندارد.

این موضوع در روایات بسیاری مورد تاکید قرار گرفته است که در این مجال به برخی از آنها اشاره می ‏کنیم:

در روایتی که از امام محمد باقر(ع) نقل شده آن حضرت در تفسیر این کلام خدای تعالی:

«بر انجام واجبات صبر کنید و با دشمنانتان پایداری کنید، و پیوند خود را با امام منتظرتان مستحکم نمایید.» (۹)همچنین امام صادق ،(ع)، در روایت دیگری که در تفسیر آیه مزبور وارد شده می‏ فرمایند:

«بر واجبات صبر کنید و یکدیگر را بر مصائب به صبر وادارید و خود را بر پیوند با امامان [و یاری آنها] ملتزم سازید.» (۱۰)

روایات دیگری نیز به همین مضمون از امام جعفر صادق و امام ‏موسی‏ کاظم (ع) وارد شده است که به جهت رعایت اختصار از ذکر آنها خودداری می ‏کنیم. (۱۱)

این که می ‏بینیم در روایت های متعددی امامان ما شیعیان خود را به تجدید عهد و بیعت ‏با امام زمان خود سفارش کرده و از آنها خواسته‏ اند که در آغاز هر روز و حتی بعد از هر نماز واجب، دعای عهد بخوانند، همه نشان از اهمیت پیوند دائمی شیعیان با مقام عظمای ولایت و حجت ‏خدا دارد.

یکی از مشهورترین دعاهای عهد، دعایی است که مرحوم سید بن طاووس آن را در کتاب ارزشمند «مصباح ‏الزائر» به نقل از امام صادق،(ع) روایت کرده و در ابتدای آن آمده است که:

«هر کس چهل روز این دعا را بخواند از یاوران حضرت قائم،(ع) خواهد بود، و اگر پیش از ظهور آن حضرت بمیرد، خدای تعالی او را زنده خواهد کرد، تا در رکاب آن جناب جهاد نماید. و به شماره هر کلمه از آن هزار حسنه برایش نوشته می ‏شود، و هزار کار بد از او محو می ‏گردد.»

به دلیل اهمیت و اعتبار مضمون این دعای شریف در اینجا بخشی از آن را نقل می ‏کنیم:

بعد از ذکر خدا و درود و صلوات بر امام غائب چنین آمده است:

«اللهم انی اجدد له فی صبیحة یومی هذا و ماعشت من ایام حیاتی عهدا و عقدا و بیعة له فی عنقی لا احول عنها و لاازول ابدا، اللهم اجعلنی من انصاره و اعوانه و الذابین عنه و المسارعین الیه فی قضاء حوائجه و الممتثلین لاوامره و نواهیه و المحامین عنه و السابقین الی ارادته و المستشهدین بین یدیه‏». (۱۲)

«بار خدایا! من در بامداد این روز و تمام دوران زندگانیم، عهد و عقد و بیعتی را که از آن حضرت بر گردن دارم با او تجدید می ‏کنم که هرگز از آن عهد و بیعت‏ بر نگردم و بر آن پایدار بمانم.

بار خدایا مرا از انصار و یاران آن حضرت و مدافعان از حریم مقدس او، و شتابندگان در پی انجام مقاصدش و امتثال کنندگان دستورات و اوامر و نواهیش ، و حمایت کنندگان از وجود شریفش، و سبقت جویان به سوی خواسته ‏اش و شهید شدگان در رکاب و در حضور حضرتش قرار ده‏.»

دقت در عبارتهای بالا می ‏تواند تصویری روشن از مفهوم عهد و پیمان با امام و حجت زمان به ماارائه دهد، عهد و پیمانی ناگسستنی برای یاری و نصرت امام زمان خود و اطاعت مخلصانه و تا پای جان از اوامر و نواهی او.

آیا اگر هر شیعه منتظر در آغاز هر روز، با حضور و توجه، چنین عهد و پیمانی را با امام و مقتدای خود تجدید نماید، هرگز تن به رکود، ذلت و خواری و ظلم و بی ‏عدالتی خواهد داد؟

آیا هرگز حاضر خواهد شد که به رضای مولا و سرور خود بی‏ اعتنایی کند و تن به گناه و معصیت دهد؟ مسلما خیر و بدون هیچ تردیدی اگر در جامعه ‏ای چنین فرهنگی حاکم شود و همه تنها در پی رضای امام زمان خود باشند ، آن جامعه هرگز دچار بحران فرهنگی ، از خودبیگانگی، یاس و نومیدی و انحطاط نخواهد شد.این نکته نیز مسلم است که اگر همه شیعیان با همدلی و همراهی دست‏ بیعت و یاری به سوی مولا و سرور خود دراز کنند و بر نصرت او متفق شوند دیری نخواهد پایید که فرج مولایشان را درک خواهند کرد و برای همیشه از ظلمها و ذلتها رهایی ‏خواهند یافت. چنانکه در توقیع شریفی که بیش ازاین نیز به بخشی از آن اشاره شد آمده است:

«اگر شیعیان ماکه خداوند آنان را در اطاعتش یاری دهد، در وفای پیمانی که از ایشان گرفته شده یکدل و مصمم باشند، نعمت لقای ما از آنان به تاخیر نمی‏ افتد و سعادت دیدار ما برای آنها با معرفت کامل و راستین نسبت ‏به ما تعجیل می‏ گردد.» (۱۳)

● کسب آمادگی برای ظهور حجت‏ حق :

یکی دیگر از وظایفی ، که به تصریح روایات ، در دوران غیبت ‏بر عهده شیعیان و منتظران فرج قائم آل محمد (ص) می ‏باشد کسب آمادگی های نظامی و مهیا کردن تسلیحات مناسب هر عصر برای یاری و نصرت امام غائب می ‏باشد، چنانکه در روایتی که نعمانی به سند خود از امام صادق(ع) ، نقل کرده آمده است:

«هر یک از شما باید که برای خروج حضرت قائم (ع) [سلاحی] مهیا کند. هر یک هر چند که یک تیر باشد که خدای تعالی هر گاه بداند که کسی چنین نیتی دارد امیدوارم عمرش را طولانی کند تا آن حضرت را درک کند [و از یاران و همراهانش قرار گیرد].» (۱۴)

در روایت دیگری مرحوم کلینی به سند خود از امام موسی کاظم (ع) نقل می‏ کند که:

«... هر کس اسبی را به انتظار امر ما نگاه دارد و به سبب آن دشمنان را خشمگین سازد و او به ما منسوب باشد خداوند روزیش را فراخ گرداند و شرح صدر به او عطا کند و به آروزیش برساند و یار بر حوائجش باشد.»

همچنین مرحوم کلینی در «روضة کافی‏» به سند خود از ابوعبدالله جعفی روایتی را نقل می ‏کند که توجه به مفاد آن بسیار مفید است:

«حضرت ابوجعفر محمدبن علی، امام باقر: به من فرمودند: منتهای زمان مرابطه نزد شما چند روز است؟ عرضه داشتم: چهل روز ، فرمودند: ولی مرابطه ما مرابطه ‏ای است که همیشه هست ...» (۱۵)

«مرابطه‏» چنانکه فقها در کتاب جهاد گفته‏اند ، این است که شخص مؤمن برای جلوگیری از هجوم و نفوذ مشرکان و کافران در مرزهای کشور اسلامی و یا هر موضعی که از آن احتمال بروز حمله ‏ای علیه مسلمانان می ‏رود، به حال آماده باش و در کمین به سر برد. این عمل در زمان غیبت امام معصوم(ع) ، مستحب بوده و فضیلت های بسیاری برای آن بر شمرده شده است ، چنانکه در روایتی که به طریق اهل سنت از رسول گرامی اسلام،(ص) نقل شده آمده است:

یک شب نه روز مرابطه (مرزداری) در راه خدا از اینکه شخص یک ماه روزها روزه باشد و شبها به عبادت قیام نماید ثوابش بیشتر است. (۱۶)

پس هر گاه در این راه بمیرد عملی که انجام می ‏داده بر او جریان خواهد یافت ، و روزیش بر او جاری خواهد شد و از فرشته ‏ای که در قبر مرده‏ ها را امتحان می ‏کند ایمن خواهد ماند.»

اما در مورد اینکه حداقل و حداکثر زمان مرابطه چه اندازه است ‏باید گفت که: حداقل زمان مرابطه سه روز و حداکثر آن چهل روز است ، زیرا اگر از این مقدار بیشتر شود دیگر برآن صدق مرابطه نکرده و جهاد شمرده می ‏شود و شخصی هم از ثواب جهادکنندگان برخوردار می‏ شود.

علامه مجلسی در شرح این فرمایش امام(ع)، می ‏فرماید:

«بر شیعیان واجب است که خود را بر اطاعت امام بر حق و انتظار فرج او ملتزم سازند و برای یاری نمودنش مهیا باشند.» (۱۷)

شیخ محمد حسن نجفی نیز در کتاب «جواهرالکلام‏» در شرح روایت مزبور می ‏فرماید:

«مرابطه در این روایت ‏به معنای اراده انتظار فرج در تمام ساعات شبانه‏ روز است، همچنان که در بعضی از روایات نیز به این معنا اشاره شده است، نه مرابطه مصطلح در فقه‏.» (۱۸)

البته شاید بتوان گفت که کلام مرحوم صاحب جواهر نیز در نهایت‏به همان کلام مرحوم علامه مجلسی بر می‏ گردد که فرمودند:

مرابطه در روایت مزبور به معنای آمادگی و مهیا بودن برای یاری امام منتظر می‏ باشد. که البته نحوه این آمادگی و مهیا بودن بسته به شرایط زمان و مکان دارد و اگر در بعضی از روایات سخن از آماده کردن اسب و شمشیر برای ظهور ولی امر (عج) به میان آمده، و برای آن فضیلت‏ بسیار برشمرده شده است، به این معنا نیست که اینها موضوعیت دارند، بلکه با قدری تامل روشن می ‏شود که ذکر این موارد تنها به عنوان تمثیل و بیان لزوم آمادگی رزمی برای یاری آخرین حجت‏ حق می ‏باشد.

۱ - ر. ک: الموسوی الاصفهانی ، میرزامحمدتقی ، مکیال المکارم فی‏فوائد الدعاء للقائم ، بی ‏تا،۳ ، ص ۱۰۴ به بعد.

۲- المجلس ، المولی محمد باقر ، پیشین ، ج ۸ ، ص ۳۶۸ و ج ۳۲ ، ص ۳۲۱ و۳۳۳;همچنین ر . ک: القندوزی حافظ سلیمان بن ابراهیم ، ینابیع‏المودة ، تهران ، اسوه‏۱۴۱۶ ق ، ج‏۳ ، ص ۳۷۲

۳- الکلینی،محمدبن‏یعقوب، پیشین ، ج ۱، ص ۳۷۱ ، ح ۵

۴- الصدوق ، ابو جعفر محمد بن علی بن الحسین ، پیشین ، ج ۲، ص ۵۱۲

۵- الموسوی‏الاصفهانی،میرزامحمد تقی،پیشین ، ج ۲ ، ص‏۱۰۷

۶- الکلینی ، محمد بن یعقوب ، پیشین ، ج ۱، ص ۱۹۴ ، ح ۱

۷- النعمانی ، محمد بن ابراهیم ، پیشین ، ص ۲۰۰ ، ح‏۱۶

۸- سوره ال عمران ، آیه ۲۰۰

۹- النعمانی ، محمد بن ابراهیم ، پیشین ، ص‏۱۹۹ ، همچنین ر.ک: البحرانی السیدهاشم الحسینی، البرهان فی تفسیر القرآن، تهران ،قم ، دارالکتب العلمیه ، بی‏تا، ج ۱، ص ۳۳۴ ، ح ۴

۱۰- البحرانی ، السید هاشم الحسینی ، پیشین ، ج ۱ ، ص ۳۳۴ ، ح ۲

۱۱- ر . ک: ماخذ پیشین

۱۲- المجلسی، مولی محمدباقر ، پیشین ، ج ۱۰۲ ، ص ۱۱۱

۱۳- همان ماخذ

۱۴- النعمانی، محمد بن ابراهیم، پیشین، ص ۳۲۰ ، ح ۱۰

۱۵- الکلینی، محمدبن‏یعقوب، پیشین ، ج‏۶ ، ص ۵۳۵ ، ح ۱

۱۶- البرهان ، علاءالدین علی ‏المتقی ، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال ؛ ج ۴، ص ۲۸۴ ، ح‏۱۰۵۰۹

۱۷- المجلسی ، المولی محمدباقر، مراة‏ العقول فی شرح اخبار آل الرسول ، ج‏۲۶ ، ص ۵۸۲ .

۱۸- النجفی ، الشیخ محمد حسن ، پیشین ، ج ۲۱ ، ص‏۴۳