حضور دین جمعی در جامعه مدرن

در یک کلام, مدرنیته یعنی «تمای» در هر جامعه پیچیده ای, اعم از شرقی یا غربی, چهار حیطه کارکردی, بنا بر نیاز ساختاری, از یکدیگر متمایز می شوند این گونه تمایز و تفکیک کارکردی لازمه بقا و ترقی جوامع پیچیده است جای چون و چرا هم ندارد

مدرنیته و دین از دیدگاه جامعه شناسی عنوان سخنرانی دکتر محمود صدری، جامعه شناس ایرانی مقیم امریکا در همایش دین و مدرنیته بود. آنچه در پی می آید متن آن سخنرانی است.

۱) یکم؛ تعریف جامعه شناختی مدرنیته

در ابتدای سخن اجازه بفرمایید تعریف مختصری از مدرنیته (یا «مدرنیت» به تعبیر داریوش آشوری) ارائه کنم. اینجا کار جامعه شناسان نسبتاً آسان است.بر خلاف فلاسفه و متالهین که به کاوش ریشه های عمیق و زوایای ناشناخته ذات و ماهیت مدرنیته می پردازند جامعه شناسان به سرشاخه ها و ثمرات مدرنیته می نگرند. از نقطه نظر جامعه شناسی تعریف مدرنیته بسیار روشن و ساده است. مدرنیته یعنی تمایز و تفکیک کارکردی نهاد ها و حیطه های حیات بشر در جوامع پیچیده.

در یک کلام، مدرنیته یعنی «تمای» در هر جامعه پیچیده ای، اعم از شرقی یا غربی، چهار حیطه کارکردی، بنا بر نیاز ساختاری، از یکدیگر متمایز می شوند. این گونه تمایز و تفکیک کارکردی لازمه بقا و ترقی جوامع پیچیده است. جای چون و چرا هم ندارد.

این حیطه ها عبارتند از؛ سازگاری (اقتصاد)، نیل به اهداف (سیاست)، اتحاد و همگونی (آموزش و قانون) و حفظ الگو ها (دین). هرچند این تئوری سابقه طرح و بحث بسیار دارد ولی این جامعه شناس شهیر امریکایی تالکوت پارسونز بود که در نیمه دوم قرن بیستم آن را به صورت مستدل و متقن به رشته تحریر درآورد. خلاصه این تئوری را می توان در جدول ساده ای نمایش داد.

بنا بر این لازمه پیچیدگی جوامع تخصص است و لازمه تخصص هم تمایز کارکردی حیطه های حیات بشر. البته این تفکیک به معنای تفریق و جدایی نیست، بلکه به مفهوم استقلال و استقرار روابط متقابل و بده بستان میان این چهار حوزه است.

واسطه این تبادل هم دستاوردهای هر حوزه است. هر حوزه سه حوزه دیگر را از محصولات خود برخوردار کرده در عوض از دستاوردهای آنان برخوردار می شود. پس جامعه مدرن جامعه ای است که در آن هر حیطه ای در حین استقلال نسبی روابط تنگاتنگ و مداوم با سایر حیطه ها برقرار کرده از این طریق ضامن اعتدال پویای جامعه می شود.

۲) دوم؛ سکولاریسم عینی، سکولاریسم ذهنی

آنچه به «سکولاریسم» معروف است مقطعی از فرآیند فراگیر مدرنیته است که ناظر بر تفکیک حیطه های دوم و چهارم در جدول است. این دو حیطه نه تنها متنافر نیستند بلکه روابط لازم و ملزومی بین آنها برقرار است ولی این یک رابطه تحکمی و مداخله ای نیست بلکه ارتباطی کارکردی و قانونمند است و خط و خط کشی های مشخص خود را دارد. اما باید گفت که از سکولاریسم، در کنار این معنای جامعه شناختی (تفکیک کارکردی و داد و ستد متداوم میان نهاد های سیاسی و دینی) تعبیر ایدئولوژیک دیگری هم شده است که ناظر بر اضمحلال تدین و ریشه کن شدن معنویت از جامعه بشری است.

تعبیر جامعه شناسانه سکولاریسم را «سکولاریسم عینی» نام نهاده اند و حال آنکه این نوع دوم را «سکولاریسم ذهنی» می گویند. تفاوتشان هم این است که سکولاریسم عینی ناشی از مدرنیته نافی تدین نیست و حال آنکه سکولاریسم ذهنی معنویت و دینداری را برنمی تابد.

البته انسان ها آزادند که این گزینه را برگیرند و در برخی جوامع نیز قرائن قلیلی برای تحقق آن در دست است اما سکولاریسم به این معنا (یعنی سکولاریسم ذهنی) لازمه مدرنیته و پیچیدگی و ترقی جوامع نیست، راهی است که بعضی جوامع یا برخی تشکل ها در برخی جوامع آن را می پسندند. حرفی نیست، ولی این تعریف ذهنی سکولاریسم از ملزومات مدرنیته نیست. واقعیت آن است که در ابتدای قرن بیستم همه جامعه شناسان طراز اول معتقد بودند که این دو قسم سکولاریسم دو مرحله پیاپی دین زدایی هستند و بعد از سکولاریسم عینی نوبت سکولاریسم ذهنی خواهد رسید. تصور می کردند وقتی تفکیک و تمایز عینی در جامعه پا گرفت و دین از اهرم های قدرت محروم شد آهسته آهسته تحلیل خواهد رفت.

اما نتایج تاریخی قضیه برعکس از آب درآمد. سکولاریسم عینی آمد و دین را از سایر حیطه ها تفکیک کرد ولی دینی که باقی ماند نه تنها نقش خود را در اذهان و فرهنگ بشری از دست نداد بلکه روزبه روز بالنده تر هم شد.

این بود که در نیمه دوم قرن بیستم آمدند تجدیدنظر کردند و گفتند اولاً آن سکولاریسم عینی که بخشی از جریان محتوم مدرنیت است اگر مشوق نهادینه شدن و توسعه مذهب نباشد مانع رشد آن نیست. ثانیاً سکولاریسم عینی لزوماً دین زدایی و سکولاریسم ذهنی را به دنبال ندارد. پس مدرنیته (به معنای تمایز ساختاری- کارکردی جامعه) و سکولاریسم (به معنای عینی آن) از ملزومات جوامع گسترده و پیچیده اند.

۳) سوم؛ جمع مدرنیته و دین

این مرا به بخش بعدی عرایضم و عنوان این گردهمایی می رساند، یعنی نسبت دین و مدرنیته. سوال این است که آیا این دو با هم قابل جمع هستند یا نه. اینجا هم همانطور که قبلاً عرض کردم فراقی هست بین فلاسفه و متالهین از یک سو و جامعه شناسان از سوی دیگر. برخلاف آنها که در این نزاعند که آیا رابطه دین و مدرنیته رابطه التزام است یا امتناع، آیا اصلاً سنخیت ذاتی دارند یا نه، ما رابطه بین دین و مدرنیته را نه لازم می دانیم و نه ممتنع بلکه موجود و ممکن می دانیم و متحول.

ببینید الان در همین دنیای جهانی شده مملو از تکنولوژی جدید و کامپیوتر و چه و چه ۹هزار مذهب زنده وجود دارد و به طور متوسط هر روز هم سه مذهب جدید (معمولاً تفاسیر جدیدی در حوزه مذاهب موجود) پیدا می شود. مساله به قدری داغ است که ایجاد رشته فرعی خاصی در جامعه شناسی دین را اقتضا کرده که به «مطالعه نهضت های نوین مذهبی» معروف است.

پس ما برای العین می بینیم که مدرنیته و دینداری نه تنها با یکدیگر جمع شده اند بلکه در این همزیستی به غایت شکوفا هم هستند. حالا بحث امکان و امتناع و قرب و بعد آن با فلاسفه. ما شهادت قرائن خارجی را که نمی توانیم انکار کنیم. الان یک قرن است که متفکران سکولار خبر احتضار و فوت قریب الوقوع دین را می دهند. کجاست قرائن آن؟

جامعه شناسانی که آن را محتمل می دیدند ولی التزام ایدئولوژیک به قضیه نداشتند در پیش بینی شان تجدیدنظر کردند و با تمایز مفهوم سکولاریسم عینی و سکولاریسم ذهنی معضله عدم انطباق تئوری و واقعیت خارجی را حل کردند ولی ایدئولوگ هایی که دلبستگی و تعهد فکری به اضمحلال دین دارند دست از اصرار برنمی دارند.

ملاحظه بفرمایید، در همین ایران خودمان شایع است که افراط و تفریط های دین سیاسی عده ای را از دین بری کرده. واقعیت چیست؟ تحقیق علمی مقایسه ای که یکی از همکاران بنده انجام داده و میزان دین باوری و انجام مناسک مذهبی میان چند کشور خاورمیانه را برآورد کرده نشان می دهد در ایران بعد از قریب به سه دهه حکومت دینی ۷۹ درصد مردم اعتقاد و عمل دینی دارند. البته دین مابعد مدرنیته تفاوت های اساسی با دین ضدمدرن و ماقبل مدرن دارد. آن دینی که همه حضور و قدرتش متکی به چوب و چماق یا زر و زور بوده مدرنیته را تحمل نمی کند ولی دینی که با ارزش های غایی سر و کار دارد، دینی که با نیاز اگزیستانسیل انسان برای معنا و هدف در حیات و جهان علقه دارد ترسی از تفکیک نهادها و پیچیدگی ساخت اجتماعی ندارد. از آن استقبال هم می کند.

۴) چهارم؛ دین فردی، دین جمعی

یکی از پیش بینی های جامعه شناسانه ابتدای قرن بیستم که جامه عمل نپوشید این بود که با توسعه مدرنیته و سکولاریسم تتمه دینداری هم به حیات خصوصی افراد و به قول معروف سجاده ای در پستوی حجره عقب نشینی می کند. اینطور نشد.

در قرن بیستم در بسیاری از نقاط جهان دین نقش مهمی را در تاریخ ملت ها بازی کرد. در لهستان در تشکل های معروف به «همبستگی» که سلطه شوروی را در هم شکست نقش تعیین کننده بازی کرد. دو، سه سال پیش آقای لخ والسا رهبر این نهضت و رئیس جمهور اسبق لهستان در دانشگاه ما سخنرانی داشت. به صراحت گفت که بدون همکاری پاپ ژان پل دوم امکان نداشت نهضت لهستان به ثمر برسد. این پدیدار دین جمعی در سایر کشورهای مسیحی و مسلمان هم ظاهر شد؛ از نیکاراگوئه تا ایران، از برزیل تا ایالات متحده.

در قرن بیستم دین نه تنها از حیات فردی رخت برنبست بلکه در حیات اجتماعی حضور قطعی و موثر نیز پیدا کرد. تحلیل این واقعیت تاریخی موجب تجدیدنظر در تئوری های متداول سکولاریسم شده است. حالا اجماع بر آن است که سکولاریسم عینی را باید تنها به معنای تفکیک و تمایز در وظایف و کارکردها میان حیطه دین و سیاست تلقی کرد و نه به معنای خصوصی شدن دین ورزی.

دین جمعی در جامعه مدنی حضور دارد (چرا نداشته باشد؟) بدون آنکه ادعای قبضه کردن اقتصاد، سیاست، آموزش یا قانون را داشته باشد. ولی آیا می تواند همواره خود را در این چارچوب بگنجاند؟ اینجاست که همچنانکه سکولاریسم را به دو گونه عینی و ذهنی تقسیم کردیم دین جمعی را نیز باید به دو مقوله تقسیم کنیم.

۵) پنجم؛ دین جمعی قهقرایی، دین جمعی پیشرو

باید دو گونه دین جمعی را از یکدیگر تمییز دهیم. یک نوع دین جمعی قهقرایی و قسری هست که فیلش هوای هندوستان ماقبل مدرن را می کند و می خواهد تمایزات مستلزم جامعه پیچیده مدرن را در هم بپیچد و به اصطلاح فله ای رفتار کند.

این را در جامعه شناسی «تفکیک زدایی» می گویند و پرواضح است که با الفبای مدرنیته و سازوکار های جوامع پیشرفته نمی سازد. و اما نوع دوم دین جمعی، گونه ای است که هم آواز و هماهنگ با مدرنیت است و در جهت پیش بردن این تمایز و تفکیک ساختاری به سوی «وحدت در عین کثرت» و «تعمیم ارزش ها» در جامعه مدرن حرکت می کند. این نوع دوم دین جمعی تباینی با مدرنیته و سکولاریسم عینی ندارد.

این نوع دین در عین حضور در صحنه سیاسی در حیطه بازیابی ارزش ها و انتقاد از شرارت ها و بی عدالتی ها باقی می ماند و به ندای وجدان جامعه مدنی در برابر تندروی های جوامع پیشرفته تبدیل می شود. این گونه مذهب اعتراض دیگر در مظان اتهام شریک دزد و رفیق قافله بودن نیست چون به واسطه تمایز کارکردی از وسوسه زر و زور مصون شده. و اما مثال های عینی موارد فوق؛ نمونه ای از دین جمعی نوع قهقرایی حکومت طالبان در افغانستان است که دولت مستعجلش کارنامه شرم آوری از نابودی نهاد های مدنی و عدم تساهل و تسامح به جای گذاشت.

این حکومتی بود که حتی تفکیک قدرت های مجریه، مقننه و قضائیه را به رسمیت نمی شناخت. نمونه دین جمعی نوع پیشرو کلیسای کاتولیک در برزیل است که در عین حضور فعالانه و شجاعانه در صحنه اجتماعی و سیاسی و اتحاذ مواضعی از قبیل مطالبه حقوق انسانی و مدنی فقرا و ضعفا که محبوبیت بسیاری به آن بخشید، از وسوسه ورود به ساختار قدرت به رغم دعوت سیاستمداران کهنه کار سر باز زد و به تریبون انتقاد سازنده در جامعه مدنی برزیل بسنده کرد. بین این دو قطب طیفی است که کشورهایی مانند ایران را می توان روی آن قرار داد.

من صریحا اعلام می کنم که اگر قرار است ایران کشوری مدرن باشد و بماند، صلاح ایران آباد، آزاد و مستقل در حفظ حوزه فردی و جمعی دین پیشرو است.