سه دهه حاشیه نشینی

بانک قرض الحسنه از دولت موقت تا دولت نهم

<به محض پیروزی انقلا‌ب اسلا‌می، دوستان با آمادگی، پیشنهاد تاسیس بانک اسلا‌می را داده و برای پذیره‌نویسی اقدام نمودند ما به محضر آیاتی چون شهید بهشتی و موسوی‌اردبیلی رسیدیم و قرار شد با همراهی آنان و با سرمایه‌ای حدود ۲۰۰ میلیون تومان شروع به پذیره‌نویسی کنیم که لا‌زم به ذکر است ۱۲۰ میلیون تومان از این پول به وسیله موسسان و ۸۰ میلیون تومان آن به وسیله مردم تامین شده بود>(خاطرات محمدرضا اعتمادیان ص ۹۹)

۲۹ سال قبل طرحی روی میز دولت موقت قرار گرفته بود که متشرعین بازاری آن را برای دولت بنی‌صدر ارسال کرده بودند ولی مخالفت‌های وزیر امور اقتصاد و دارایی و رئیس ‌کل بانک مرکزی وقت موجب شد تا ایده بازاریان مسلمان حداقل برای نزدیک به سه‌دهه به بایگانی ساختمانی درحوالی میدان امام‌خمینی تهران فرستاده شود. پرونده همچنان در صندوقچه سازمان اقتصاد اسلا‌می خاک می‌خورد تا هنگامی که مردی دیگر با مشی انقلا‌بی و همسوی بازاریان سه‌دهه قبل از دل سیاست ایران سربرآورد. محمود احمدی‌نژاد هنگامی که در هفدهمین روز از شهریور‌ماه سال ۸۶ حکم تاسیس بانک قرض‌الحسنه را صادر کرد، حتما اطلا‌ع داشت که ایده همراهان او سال‌ها قبل توسط شهید بهشتی، موسوی‌اردبیلی و آیت‌ا... صدوقی مورد تایید قرار گرفته بود و امام نیز بر آن تاکید کرده بود؛ <در فروردین‌ماه سال ۱۳۵۸ در قم خدمت حضرت امام رفته و بعد از تقدیم گزارشی از ایشان خواهش کردم که بانک تازه تاسیس ما را از ملی شدن مستثناء کرده و همچنین حسابی در بانک ما باز کنند. ایشان هم لطف کردند و ۱۰۰ تومان به ما دادند که در حساب ایشان باشد و ما را خوشحال کردند.( >همان منبع، ص ۱۰۰) اینگونه اعضای سازمان تازه تاسیس اقتصاد اسلا‌می در یک قدمی تحقق رویای تاسیس اولین بانک اسلا‌می در ایران قرار گرفتند: <قطب‌زاده یادداشتی نوشت مبنی بر اینکه این موضوع در صداوسیما خوانده شود. پس از شنیدن فرمان امام در اخبار ساعت ۲ با خاطری آسوده به تهران بازگشتیم.( >همان، ص ۱۰۰) مبتکران ایده تاسیس اولین بانک اسلا‌می در معادلا‌ت ذهنی خود هیچ جایگاهی برای مخالفت‌های اقتصاددانان دولت موقت نگشوده بودند. آنها تصور نمی‌کردند که رویایی که برای تحقق آن زمان بسیاری صرف کرده بودند ناگهان به واسطه مخالفت‌های دو مرد اقتصادی دولت بنی‌صدر رنگ خواهد باخت.

<متاسفانه دولت موقت شروع به مخالفت کرد. وزیردارایی و رئیس‌کل بانک مرکزی و مخصوصا بنی‌صدر با اقدامات ما مخالف بودند. عده‌ای از دوستان معتقد بودند که چون امام فرموده‌اند که این بانک مستثناء است، ما باید پافشاری کنیم و بایستیم. بعضی از دوستان دیگر هم می‌گفتند، چون دولت موقت دولتی نوپا است و تجربه‌ چندانی ندارد ما نباید باعث ایجاد اختلا‌ف شویم. به‌خصوص که دولت موقت در ادامه پافشاری خود تهدید به استعفا کرده بود... به این ترتیب بانک اسلا‌می به سازمان اقتصاد اسلا‌می تبدیل و آن هم به تدریج به یک صندوق قرض‌الحسنه بزرگ مبدل شد؛ همچنان که قصد ما از ابتدا این بود که به صندوق قرض‌الحسنه کمک کرده و از آنها حمایت کنیم.( >همان، ص ۱۰۱)

بانک اسلا‌می چنین به فراموشی سپرده شد تا سازمانی مرکزی برای هدایت صندوق‌های قرض‌الحسنه سراسر کشور متولد شده باشد. سازمان اقتصاد اسلا‌می اینچنین از متن منازعات اقتصادی به حاشیه کشیده شد. دوران فترت نیز ۲۹ سال به طول انجامید تا سرانجام مردی دیگر از طایفه موافقان اجرای ایده‌های انقلا‌بی بر تخت مملکت‌داری تکیه زند. ابتدایی‌ترین روزهای حضور دولت نهم نیز در سکوت گذشت. تنها چند باری موسسان سازمان اقتصاد اسلا‌می که اکنون همگی دهه هفتم از زندگی خود را تجربه می‌کنند در باب ضرورت شکل‌گیری نه بانک اسلا‌می که این بار بانک قرض‌الحسنه اظهار نظر کردند. گذر از نیمه اول عمر دولت نهم نیز فرصت مناسبی بود که مقدمات اجرای طرح بایکوت‌شده دوران ابتدایی انقلا‌ب مهیا شود. حداقل سه دولت به مقابله با مردان با نفوذ سازمان اقتصاد اسلا‌می پرداخته بودند چراکه آنان تصور می‌کردند تاسیس بانک قرض‌الحسنه و حتی فعالیت‌های این نهاد پولی خارج از چارچوب ضوابط بانک مرکزی تنها موجب تشنج در بازار غیر‌متشکل پولی کشور می‌شود. تقریبا تمامی روسای بانک مرکزی پس از انقلا‌ب از مرحوم نوربخش گرفته تا ابراهیم شیبانی با اجرای چنین پروژه‌ای به مخالفت برخاسته بودند. ساکنان ساختمان خیابان امام‌خمینی تهران نیز ناسازگاری‌ها را سه دهه تاب آوردند و دم نزدند. آنها حتی در بحرانی‌ترین روزهای قرض‌الحسنه‌های کشور نیز دم برنیاوردند و سکوت پیشه کردند. جلسات عصرگاه روزهای پنجشنبه هر هفته نیز ۲۹ سال همچنان در محل سازمان اقتصاد اسلا‌می برگزار می‌شد. پیرمردان بازاری اکنون هر کدام در مناصب دیگری فعالیت می‌کردند. یکی مشاور رئیس‌جمهور شده بود و دیگری نیابت ریاست اتاق بازرگانی را برعهده داشت. برخی نیز همچنان در بازار روزگار می‌گذراندند و صندوق‌های قرض‌الحسنه را اداره می‌کردند. مدیرعاملی نیز برای سازمان اقتصاد اسلا‌می تعیین شده بود تا بر امور جاری نظارت داشته باشد اما ناگهان دوران فترت به پایان رسید؛ چه خبری روی خروجی خبرگزاری‌ها قرار گرفته که حکایت از دورانی نوین داشت: <رئیس‌جمهور با تاسیس بانک قرض‌الحسنه با حضور سازمان اقتصاد اسلا‌می موافق است.> این تنها متن خبر بود، احمدی‌نژاد نیز همان شب در مصاحبه تلویزیونی خود ابعاد دیگری را نیز نمایان کرد: <چه اشکالی دارد که بانک قرض‌الحسنه تشکیل شود و برای اموری مانند ازدواج و مسائلی اینگونه‌ای به جوانان وام دهد.> او تاکید کرد که این بانک با زعامت سازمان اقتصاد اسلا‌می تشکیل خواهد شد. گذر یک ماه، ابعاد تازه‌تری از قصه‌ای که دولت نهم روایت آن را برعهده گرفته بود، نمایان ساخت. چراکه باز هم مدیرعامل سازمان اقتصاد اسلا‌می در گفت‌وگو با خبرگزاری فارس از جریانات تازه‌ای اطلا‌ع داد: <سازمان اقتصاد اسلا‌می بانک می‌شود.> سازمان قرار بود تا رویای ناتمام خود را پایانی خوش ترسیم کند. کاروان اقتصاد اسلا‌می و بانکداری بدون ربا اگر در صدر انقلا‌ب به مقصد نرسیده بود اکنون در کاروانسرای دولت نهم با آرامش خاطر اتراق کرده است. رئیس دولت بر بانکداری بدون ربا تاکید دارد چراکه آیت‌ا... مصباح‌یزدی نیز در سخنرانی‌ها خود ربا را جنگ با خدا دانسته بود: <اقتصاد کشور ما مانند بسیاری از کشورهای دیگر به مسأله ربا مبتلا‌ است و این مسأله در بانک‌ها، بنگاه‌های اقتصادی و بازار آزاد کاملا‌ً مشهود است. ما برای فرار از ربا به حیله‌ متوسل می‌شویم، در حالی‌که در قرآن کریم هیچ حرامی مانند ربا تقبیح نشده است و از آن به‌عنوان <جنگ با خدا و رسولش> یاد شده است. او به صراحت دستگاه‌های اجرای کشور را اندرز داد که بدون وحشت به مبارزه با ربا اهتمام ورزند. جریان مبارزه‌گر در دولت نهم تقویت شده بود تا ریشه‌های ربا خشکانده شود. راست‌های سنتی و مدرن همگی نبردی را آغاز کرده بودند که تنها با یاری دولت به قله‌های پیروزی می‌رسید. هنگامی که در میانه‌های اسفندماه سال ۸۴ رئیس ‌کل بانک مرکزی در موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی‌(‌ره) حاضر شد نیز، بسیاری یقین حاصل کردند که نبرد وارد فازهای جدیدتری شده است. چراکه ابراهیم شیبانی رئیس ‌کل برکنارشده بانک مرکزی نیز در جمع محصلا‌ن موسسه تحت زعامت مصباح‌یزدی از نفی نهاد متبوع خود باب سخن گشود و در باب تخصص خود چنین مطلع کلا‌م آغاز کرد: <اقتصاد اسلا‌می و بانکداری بدون ربا دغدغه همه ماست و باید با توجه به نظر مراجع معظم تقلید به اصلا‌ح بعضی از جزئیات امور بانکی پرداخت.> جنگ با ربا و اصلا‌ح ساختار نظام بانکی کشور شعاری بود که احمدی‌نژاد بارها آن را سر داده بود. او از تمام تریبون‌های در اختیار خود بهره جست تا ایده‌های خود را جهانشمول‌تر جلوه دهد. تاسیس بانک قرض‌الحسنه نیز از یک تیر و دو نشان برای او تعبیر می‌شد چراکه او همزمان هم موسسه پولی را تاسیس می‌کرد که ذات فعالیت‌‌های آن در مغایرت با ربا بود و از طرف دیگر سنگ بنای تحقق شعار خود مبنی براصلا‌ح ساختار نظام بانکی کشور را نیز گذارده بود. بانکداری اسلا‌می اگر سرابی بود، صندوق‌های قرض‌الحسنه به مرهمی بدل شده بود برای اجرای اهداف بزرگ‌تر. تغییر در راس بانک مرکزی نیز فرصتی شد برای سرعت بخشیدن به رویاهای گذشته‌های دور چراکه اگر ابراهیم شیبانی اقتصاد‌خوانده با تاسیس‌قرض‌الحسنه مخالف بود، مهندس مظاهری که در ساختمان‌سازی مهارت آکادمیک یافته بود، مواضعی جدید داشت که اتفاقا با رئیس‌دولت نیز همسو بود. تأسیس بانک قرض‌الحسنه نیز از سوی رئیس‌ کل جدید بانک مرکزی مورد تایید قرار گرفت تا روند تحقق رویایی که سراب می‌نمود به سادگی محقق شود. شورای اقتصاد که به ریاست احمدی‌نژاد تشکیل جلسه داده بود با کلیات تأسیس بانک قرض‌الحسنه، با سرمایه اولیه ۲۲ هزار میلیارد ریال موافقت کرد تا به فاصله کمتر از ده روز مردان ساکن سازمان اقتصاد اسلا‌می نیز تشکیل جلسه دهند و برای آینده کاری خود طرحی نو دراندازند. این بار جلسه عصرگاه پنجشنبه چندان سوت و کور برگزار نشد، چراکه روسای تمام صندوق‌های قرض‌الحسنه سراسر کشور برای افطار دعوت شده بودند. آنان در حضور چهرهای جدید به بیان دیدگاه‌های خود پرداختند. یحیی آل‌اسحاق رئیس اتاق بازرگانی تهران و محمد نهاوندیان رئیس اتاق بازرگانی ایران نیز به جمع آنان آمده بودند تا با سخنرانی‌هایشان در باب ضرورت تاسیس قرض‌الحسنه به یاران خود یادآوری کنند که برای تأمین مالی اندوخته اولیه مورد نیاز این بانک نباید نگران بود. جمعی از اعضای سابق و کنونی شورای مرکزی حزب موتلفه‌ اسلا‌می نیز مستمعین مراسمی بودند که نهاوندیان در آن از مزایای اخلا‌قی و الهی قرض‌الحسنه سخن می‌گفت و آل‌اسحاق نیز گفتار او را تاکید می‌کرد. بانک قرض‌الحسنه تأسیس خواهد شد تا همزمان هم اصلا‌ح ساختاری که رئیس دولت وعده آن را داده بود محقق شود و هم خواسته‌های گردانندگان سازمان اقتصاد اسلا‌می تحقق یابد اما مناقشات پیرامون نحوه فعالیت‌های این بانک جدید همچنان ادامه دارد هرچند که حاکمان دستگاه مجریه هنوز توجهی به منتقدان خود ندارند و با قدرت پیش می‌روند.

بهراد مهرجو